Η ακολουθία του Μεγάλου Αγιασμού [1] ανέκαθεν συνδέθηκε με την εορτή των Θεοφανίων, την ακολουθία του βαπτίσματος και την εν γένει βαπτισματική πράξη της Εκκλησίας με ό,τι αυτή προβλέπει για τον αγιασμό του ύδατος.

Συγκεκριμένα ο Μεγάλος Αγιασμός τελούνταν την παραμονή της εορτής των Θεοφανίων, κατά την παννυχίδα, μετά την ακολουθία του όρθρου, σε ανάμνηση του βαπτίσματος του Κυρίου. Οι πιστοί έπαιρναν το αγιασμένο νερό, έπιναν και ράντιζαν εαυτούς και τα σπίτια τους και στη συνέχεια στο αγιασμένο αυτό νερό βαπτίζονταν οι κατηχούμενοι [2]. Ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος περιγράφει τη συνήθεια της εποχής του, κατά την οποία το εσπέρας της παραμονής της εορτής οι χριστιανοί «άπαντες υδρευσάμενοι οίκαδε τα νάματα αποτίθενται και εις ενιαυτόν ολόκληρον φυλάττουσιν, άτε δη σήμερον αγιασθέντων των υδάτων» [3].

Αργότερα, όταν πλέον δεν υπήρχε η τάξη των κατηχουμένων, αφού εν τω μεταξύ γενικεύθηκε ο νηπιοβαπτισμός (στ΄ αι.), η πράξη του αγιασμού του ύδατος διατηρήθηκε συνδεδεμένη με την εορτή των Θεοφανίων και τη Βάπτιση του Κυρίου, αλλά αποκτώντας σύμφωνα με τον Αγιο Συμεών Θεσσαλονίκης [4] και άλλη σημασία, αυτη της ανανέωσης της χάριτος του βαπτίσματος που δεχθήκαμε ο καθένας από εμάς. Κατ’ αυτόν τον τρόπο επήλθε πλήρης εξομοίωση των δύο αυτών ακολουθιών του Μεγάλου Αγιασμού, την παραμονή και την κυριώνυμη ημέρα της εορτής των Φώτων.

Ο Πατριάρχης Αντιοχείας Πέτρος Γναφεύς (465-475), προς διευκόλυνση των χριστιανών, οι οποίοι ήθελαν να πάρουν οι ίδιοι αγιασμό και να ραντίσουν τα σπίτια τους, όρισε να τελείται ο αγιασμός και κατά την παραμονή το εσπέρας [5]. Έτσι ξεχώρισαν δύο ακολουθίες Μεγάλου Αγιασμού. Πρώτα ο αγιασμός της παραμονής της εορτής των Θεοφανίων για αγιαστική χρήση των χριστιανών, και ο αγιασμός της κυριώνυμης ημέρας που συνδεόταν με τη βάπτιση των κατηχουμένων [6].

Αργότερα όμως, σε καιρούς λειτουργικής παρακμής, η ακολουθία του Αγιασμού απομονώθηκε από αυτή του Βαπτίσματος, παρόλο που διατήρησε πολλά στοιχεία του. Παρέμεινε η συνήθεια οι πιστοί να παίρνουν από το αγιασμένο νερό «προς αγιασμόν οίκων», όπως αναφέρει η καθαγιαστική ευχή στην ακολουθία του Μεγάλου Αγιασμού.

Στην Ακολουθία του Μεγάλου Αγιασμού περιλαμβάνονται τρία παλαιοδιαθηκικά αναγνώσματα από το βιβλίο του προφήτη Ησαΐα (κεφ. 35: 1-10, κεφ. 55, 1-13, κεφ. 12: 3-6), τα οποία, πέραν του ότι εκφράζουν τη μεσσιανική προσδοκία, περιγράφουν τη νέα αισιόδοξη κατάσταση της απολύτρωσης και αποκατάστασης του ανθρώπου και της κτίσης στην αρχαία μακαριότητα. Προκειμένου ο προφήτης να παρηγορήσει και να ενσπείρει τη βεβαιότητα της επαναφοράς του ανθρώπου και της κτίσης κατά τη μεσσιανική περίοδο στην αρχαία μακαριότητα, χρησιμοποιεί εικόνες από την ανθρώπινη ασθένεια και ταλαιπωρία καθώς και σκηνές από την άλογη κτίση, που και αυτή οδύνει και στενάζει μαζί με τον άνθρωπο [7].

1Η ΠΡΟΦΗΤΕΙΑ (Ησαΐας 35, 1-10)

Σε συνάφεια με το προηγούμενο κεφάλαιο του βιβλίου του Ησαΐα (κεφ.34), όπου αναγγέλλεται ο θυμός και η οργή του Θεού ενάντια στα Έθνη, στη παρούσα προφητεία περιγράφεται η καταστροφή των εχθρών και αποκατάσταση του λαού του Θεού. Ο Κύριος θα ανανεώσει τη δημιουργία και θα επιστρέψει τους λυτρωμένους στη Σιών.

Ο προφήτης αντλεί εικόνες από την άνθηση της διψώσας ερήμου ( στίχοι 1-2, 6β-7), την αποκατάσταση της υγείας (στίχοι 3-6α) και την πορεία στη νέα, αγία και καθαρή οδό (στίχοι 8-10).

Η άνυδρη περιοχή της ερήμου και οι περιοχές του Ιορδάνου που διψούσαν, θα ανθίσουν ευφραινόμενες, όταν ο λαός δεί την δόξα του Κυρίου και τη μεγαλοπρέπεια του Θεού. Ο Κύριος θα έρθει και θα μας σώσει, όπως αναπηδά το άφθονο νερό στη έρημο, και η φάραγξ θα γεμίσει νερό την, έως τώρα, ξηρά και διψασμένη γη.

Η ηθική και πνευματική μας ερήμωση αναμένει τη λύτρωση που θα φέρει ο Μεσσίας, «το ύδωρ το ζων», που θα διώξει τά ανυδρα έλη και θα πλημμυρίσει τις ψυχές μας με άφθονο ύδωρ ζωής, που θα καθαρίσει τις αμαρτίες μας και θα μας λυτρώσει.

Γιατί μόνο ο Κύριος ξεδιψά αυτούς που περπατούν σε άνυδρους τόπους και τους αναβλαστάνει όπως το χορτάρι ανάμεσα σε υδροχαρή τόπο ( Ησ. 43:3-4 ). Ο Κύριος κάνει νέα θαυμαστά έργα και δρόμο βατό μέσα στην έρημο, ενώ στη ξηρά και άνυδρο χώρα θα στείλει ποταμούς υδάτων ( Ησ. 43:19) , για να ποτίσει και να ξεδιψάσει το εκλεκτόν γένος Του ( Ησ. 43:20). Ο γεμάτος έλεος και ευσπλαχνία προς το λαό Θεός, θα τους παρηγορήσει και θα τους οδηγήσει δια μέσου πηγών αφθόνων υδάτων ( Ησ. 49:10). Εσείς που η ψυχή σας διψά, πηγαίνετε στο πνευματικόν ύδωρ (Ησ. 55:1) , και τότε ο Θεός θα είναι πάντοτε μαζί σας. Θα χόρτασετε, όπως επιθυμεί η ψυχή σας, θα είστε σαν κήπος θαλερός γεμάτος μεθυστικά άνθη, σαν πηγή από την οποίαν ποτέ δεν λείπει το νερό (Ησ. 58:11).

Παραπομπές:

1. Σχετικά με την Ακολουθία του Μεγάλου Αγιασμού βλέπε: Τρεμπέλας,Π., « Η ακολουθία Μεγάλου Αγιασμού», Θεολογία , Α΄μέρος, Τόμος ΚΑ΄(1950), τεύχος 3, 385-399, Β΄ μέρος, τεύχος 4, 541-556 και Γ΄μέρος, Τόμος ΚΒ΄(1951), τεύχος 1, 40-50.
2. Καραισαρίδης,Κ.,Πρωτ., Οι ακολουθίες του αγιασμού και η θεραπευτική τους διάσταση, 9, στην ιστοσελίδα http://www.ecclesia.gr/greek/holysynod/commitees/liturgical/karaisaridis_akolouthies.pdf (στο εξής: Καραισαρίδης, Οι ακολουθίες του αγιασμου).
3. Προς τους απολιμπανομένους των θείων συνάξεων και εις το άγιον και σωτήριον βάπτισμα του Σωτήρος ημών Ιησού Χριστού 2, PG 4, 366.
PG 155, 325A.
4. Θεοδώρου Αναγνώστου, Εκκλησιαστική Ιστορία β΄, 48, PG 86, 208Α – 209Α.
5. Καραισαρίδης, Οι ακολουθίες του αγιασμού, 10.
6. Καραισαρίδης, Οι ακολουθίες του αγιασμού, 15.

Ο άνθρωπος, σαν ένας ταξιδιώτης σε άμμο αδιάβατος, κουρασμένος και διψασμένος, δεν μπορεί πλέον να εξαπατηθεί από ψευδείς εντυπώσεις και ελπίδες εξωπραγματικές. Οι ελπίδες και υποσχέσεις που μπορεί να παράσχει αυτός ο κόσμος είναι τόσο ψεύτικες, όσο είναι ο αντικατοπτρισμός μιας όασης στην έρημο ενός εξαντλημένου και διψασμένου ταξιδιώτη. Ο άνθρωπος όσο πλησιάζει εκεί, η απατηλή εμφάνιση υποχωρεί ή εξαφανίζεται. Αλλά οι ευλογίες του Θεού μέσω του Μεσσία, είναι σαν πραγματικές λίμνες νερού και τρεχούμενα νερά για το διψασμένο άνθρωπο. Ποτέ δεν εξαπατούν, ποτέ δεν υποχωρούν, ποτέ δεν εξαφανίζονται. Ο άνθρωπος μπορεί να ικανοποιήσει τις ανάγκες του από αυτή την ανεξάντλητη πηγή του αναζωογονητικού νερού. Έτσι, πλέον ο άνθρωπος θα αποκατασταθεί σωματικά και ψυχικά, και αναγεννημένος θα πορευθεί στη νέα οδό της αγιότητας, χωρίς κινδύνους και απειλές. Η σωτηρία που παρέχει ο Θεός είναι τόσο μεγάλη που οι ακάθαρτοι μπορούν να βρουν τον καθαρισμό και το δικαίωμα ασφαλούς διαβίωσης [8].

Σε αυτό το δρόμο της αγιότητας, την καθαρή και αμόλυντη οδό, που αρχικά ήταν τραχύς και δύσβατος δρόμος ( Ησ. 40:4), θα έχουν πρόσβαση μόνο οι καθαροί, οι λυτρωμένοι. Το ταξίδι στην καθαρή οδό θα έχει ως σημείο άφιξης την Σιών, την πόλη του Θεού. Όπως η αγριότητα (έρημος) επιστρέφει στη ζωή, έτσι και οι λυτρωμένοι θα επιστρέψουν στην πατρίδα τους [9].

Ο Κύριος μας έχει δώσει μια ανοικτή πρόσκληση “ Εάν τις διψά, ερχέσθω προς με και πινέτω.” ( Ιωαν. 7:37) . Όποιος πιεί από το ύδωρ αυτό «ου μη διψήσει εις τον αιώνα, αλλά το ύδωρ ο δώσω αυτώ γενήσεται εν αυτώ πηγή ύδατος αλλομένου εις ζωήν αιώνιον.» (Ιωαν. 4:14)

2Η ΠΡΟΦΗΤΕΙΑ (Ησαΐας 55, 1-13)

Η πρόσκληση από το Κύριο έχει καθολικό χαρακτήρα, απευθύνεται σε όλους μας. Και στην αποδοχή ή όχι της πρόσκλησης αυτής υπάρχει απόλυτη ελευθερία από πλευράς του ανθρώπου. Αν ακολουθήσετε τον δρόμο των εντολών μου, η ψυχή σας θα ζήσει μέσα στον πλούτο των αγαθών, αφού θα κάνω μαζί σας νέα διαθήκη, αιώνια. Ο Κύριος μας κάλεσε, θα μας ενισχύσει και θα μας δώσει νέα διαθήκη.( Ησ. 42:6).

Όπως ο Θεός έκανε τον Δαβίδ άρχοντα και ηγέτη των εθνών (στιχ. 4), έτσι και ο Ισραήλ, το νέον έθνος, το άγιο, θα ηγηθεί αυτών που δεν το γνωρίζουν και θα προσφύγουν σε αυτό.

Ο Θεός θα δώσει βασιλικές υποσχέσεις σε αυτούς που θα τον αναζητήσουν (στιχ. 6) και όσοι επιστρέψουν θα ελεηθούν. (στιχ 7).

Γι αυτό πρέπει να αναζητήσουμε το έλεος του Κυρίου, να εγκαταλείψουμε το δρόμο της αμαρτίας. Το έλεος και η ευσπλαχνία Του είναι απεριόριστη. Ο Λόγος του Θεού πέφτει από τον ουρανό ως βροχή και χιόνι και βλαστάνει στα ψυχές μας , όπως το νερό βλαστάνει την άγονη και στείρα γη. Τότε η αλλαγή της ηθικής κατάστασης του ανθρώπου θα είναι τόσο μεγάλη όσο και αυτή στο φυσικό κόσμο, όπου το τραχύ και άχρηστο αγκάθι γίνεται ένα όμορφο και χρήσιμο κυπαρίσσι, και το ρείκι (άγριος θάμνος) γίνεται μυρτιά. θα είναι ένα σημείο, ένα αιώνια μνημόσυνο του ελέους και καλοσύνη του Κυρίου.

Όλη η φύση καλείται να χαίρεται, τα άψυχα αντικείμενα εκφράζουν τη συμπάθειά της με τη χαρά του λαού του Θεού. Τα μικρά όρη και τα βουνά και τα κλαδιά των δένδρων συμμετέχουν στη πανήγυρη αυτή ( βλέπε στη 1η προφητεία Ησ. 35:1-2,10)

3Η ΠΡΟΦΗΤΕΙΑ (Ησαΐας 12, 3-6)

Και στην προφητεία αυτή η νέα Σιών κατέχει κεντρική θέση, αφού ο Θεός και Σωτήρ Κύριος (στιχ. 2) υψώθη «εν μέσω αυτής» (στιχ. 6) Και τότε κάθε λυτρωμένος γεμάτος χαρά, θα αντλήσει δροσερό νερό από τις σωτήριες πηγές του Κυρίου, θα υμνήσει το Άγιο όνομά Του. Τα ύδατα, οι πλημμύρες, τα ξεχειλισμένα ρέματα, οι άφθονες βροχές, που αναφέρονται συχνά στη Αγία Γραφή, υποδηλώνουν τις άφθονες ευλογίες από τον Θεό, και ιδιαίτερα τις ευλογίες που θα πηγάζουν από τον Μεσσία (Ησ 35: 6, Ησ 43: 20, Ησ 44: 3).

Συμπερασματικά, κατά την αποκατάσταση της Σιών τα έθνη πορεύονται για να συμμετάσχουν στη θεία συμπόσιο, και όλοι οι λαοί της γης βιώνουν την ευλογία του Θεού. Οι εχθροί του Θεού έχουν κριθεί, αλλά η θύρα της βασιλείας Του είναι ανοικτή για όλους εκείνους που υποτάσσονται στην θεϊκή βασιλεία Του. Η Νέα Σιών πλέον, η Ιερουσαλήμ αποτελεί θέλγητρο για όλα τα έθνη και ο λαός του Θεού θα υμνεί τον Κύριο για το μεγαλείο και τη λαμπρότητά της [10]. Η βασιλεία του Θεού είναι τώρα βασιλεία όλων των εθνών, αφού πλέον όλα είναι ανανεωμένα διαχρονικά.

Στην ακολουθία του Μεγάλου Αγιασμού εκφράζεται η βεβαιότητα ότι ο επιφανείς Θεός, με τη Βάπτισή Του στον Ιορδάνη, ολοκλήρωσε τις μεσσιανικές προσδοκίες και εισήγαγε, πλέον, τον άνθρωπο, με τη βάπτισή του μέσα στο ευλογημένο νερό της βάπτισης της Εκκλησίας, στην κατάσταση της μέθεξης «εν Χριστώ και εν τη Εκκλησία», της βασιλείας του Θεού από τώρα μέσα σ’ αυτή τη μεταποιηθείσα, με την ενανθρώπησή Του, φθαρτότητα του παρόντος κόσμου [11].

Παραπομπές:

8. Wildberger, H. Isaiah 28-39: A Continental Commentary. Minneapolis: Fortress Press, 2002, 111.
9. Wildberger, H. ο.π., 346,356.
10. Goldingay, J., Old Testament Theology, Volume 2: Israel’s Faith.Downers Grove, IL:InterVarsity, 2006, 469.
11. Καραισαρίδης, Οι ακολουθίες του αγιασμού, 21.

Έργα Πατέρων και εκκλησιαστικών συγγραφέων

M. Bασιλείου , Ερμηνεία εις τον προφήτην Ησαΐαν , PG 30, σελ . 117-667.
Ευσεβείου Καισαρείας, Υπόμνημα εις Ησαΐαν , PG 24, σελ. 89-528.
Ησυχίου Ιεροσολύμων , Κεφάλαια Ησαΐου του προφήτου, PG 93, σελ. 1369-86.
Θεοδωρήτου Κύρου , Ερμηνεία κατ᾿ εκλογήν, εις τον προφήτην Ησαΐαν PG 81, σελ. 215-494.
Θεοδώρου Ηρακλείας, Εκ της εις Ησαΐαν εξηγήσεως , PG 18, σελ.1307-78.
Ιω. Χρυσοστόμου, Ερμηνεία εις τον προφήτην Ησαΐαν , PG 56, σελ. 11-94.
Kυρίλλου Αλεξανδρείας, Εξήγησις υπομνηματική εις τον προφήτην Ησαΐαν , PG 70,
σελ. 9-1450.
Προκοπίου Γαζαίου, Επιτομή των εις τον προφήτην Ησαΐαν καταβεβλημένων διαφόρων εξηγήσεων , PG 87, σελ. 1817-2717.
Ωριγένη, Εξηγητικά εις Ησαΐαν , PG 13, σελ. 219-254.

Σήμερα, αδελφοί χριστιανοί, είναι η τρίτη Δεσποτική εορτή. Πρώτη Δεσποτική εορτή είναι η Γέννηση του Χριστού, δεύτερη η Περιτομή και τρίτη Δεσποτική εορτή είναι η Βάπτιση του Κυρίου μας Ιησού Χριστού. Επειδή είστε κουρασμένοι με την θεία Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου, που είναι μεγαλύτερη από την Λειτουργία του Ιερού Χρυσοστόμου, που ακούμε κάθε Κυριακή, και επειδή θα ακολουθήσει και ο Μέγας Αγιασμός, γι᾽ αυτό ολίγα μόνο λόγια θα σας πω και θα τελειώσω σύντομα το ταπεινό μου κήρυγμα.

Ο Ιησούς Χριστός, αγαπητοί μου, είναι αναμάρτητος και γι᾽ αυτό δεν είχε ανάγκη από το βάπτισμα. Αλλά έρχεται προς το βάπτισμα του Ιωάννου, γιατί αυτό το βάπτισμα ήταν θέλημα Θεού· γιατί έπρεπε με την πράξη Του αυτή ο Χριστός να επικυρώσει το έργο του Ιωάννου. Στην βάπτιση του Χριστού ακούμε την φωνή του ουρανίου Πατρός, «Ούτός εστιν ο υιός μου ο αγαπητός, εν ω ηυδόκησα». Αυτή η φωνή είναι και φωνή της Παλαιάς Διαθήκης, η οποία είχε ανακηρύξει τον Μεσσία ως Υιόν του Θεού αγαπητόν (βλ. Ψαλμ. 2,7. Ησ. 42,1). Κατά την βάπτισή Του ο Ιησούς «ανέβη ευθύς», δηλαδή, αμέσως, «από του ύδατος». Αυτό δηλώνει καθαρά την αναμαρτησία του Χριστού, γιατί οι βαπτιζόμενοι παρέμεναν στο νερό όσο χρόνο διαρκούσε η εξομολόγηση των αμαρτιών τους. Αλλά ο Χριστός, μη έχοντας ουδεμία αμαρτία, «ανέβη ευθύς από του ύδατος».

Ακόμη κατά την βάπτιση του Ιησού Χριστού άνοιξαν οι ουρανοί, που τους είχε κλείσει ο Αδάμ με την αμαρτία του. Αυτό σημαίνει ότι, και όταν βαπτίζονται οι χριστιανοί, ανοίγουν και γι᾿ αυτούς οι ουρανοί. Το πιο θαυμαστό δε ακόμη είναι ότι κατά την βάπτιση του Χριστού ήλθε το Άγιο Πνεύμα. Γιατί; Ήλθε για να μαρτυρήσει ότι είναι ανώτερος ο βαπτιζόμενος, δηλαδή ο Χριστός, από τον βαπτίζοντα, δηλαδή τον Πρόδρομο. Γιατί οι Ιουδαίοι θεωρούσαν τον Ιωάννη ανώτερο από τον Χριστό. Για να μη νομίσουν δε ότι η φωνή του Πατέρα «ούτος εστιν ο Υιός μου ο αγαπητός» λέγεται για τον Ιωάννη, γι᾿ αυτό κατέρχεται το Πνεύμα με μορφή περιστεράς στο Χριστό. Στο Χριστό και όχι στον Ιωάννη, γιατί τον Χριστό ήθελε να δηλώσει το Άγιο Πνεύμα ως Υιό του Θεού αγαπητό. Εμφανίστηκε δε το Άγιο Πνεύμα με μορφή περιστεράς, για να δηλωθεί ότι, για να έχουμε την Χάρη του Αγίου Πνεύματος, πρέπει να είμαστε καθαροί, όπως η περιστερά αγαπάει την καθαρότητα. Πάντως, όπως επί του Νώε η περιστερά με το κάρφος ελαίας ανήγγειλε την λύση του κατακλυσμού, έτσι και εδώ η περιστερά αναγγέλλει την λύση των αμαρτιών μας με το βάπτισμά μας. Και το άνοιγμα λοιπόν των ουρανών και η επιφοίτηση του Αγίου Πνεύματος κατά την βάπτιση του Χριστού, αυτά τα δύο «του χριστιανικού βαπτίσματος ήσαν προχαράγματα», λέγει ο Ζιγαβηνός, ένας σπουδαίος ερμηνευτής των Αγίων Γραφών.

Χριστιανοί μου, μην λησμονούμε το βάπτισμά μας και ότι με αυτό πήραμε υιοθεσία και γίναμε παιδιά του Θεού. Ας τιμήσουμε, λοιπόν, την αξία μας αυτή, την θεία μας αυτή υιοθεσία και ας κρατούμε καθαρό τον χιτώνα του βαπτίσματός μας από τους μολυσμούς της αμαρτίας.

H παρούσα έκδοση συντρέχει με τη διαχρονική απήχηση του έργου του π. Γ. Φλωρόφσκυ, θεωρώντας ότι δεν είναι συμπτωματικό το σύγχρονο ευρύ ενδιαφέρον για τη θεολογική συγγραφή του. Με τη μετάφραση στην ελληνική γλώσσα του συγκεκριμένου έργου προκρίνεται η επανάγνωση της θεολογικής προσφοράς του μεγάλου ρώσου θεολόγου.

Όντας η νεοπατερική σύνθεση στο έργο του μία συμβολή που δεν εξαντλεί την ερμηνευτική της προοπτική στην προβολή του πατερικού γράμματος, αλλά εκφράζει το αγιοπατερικό φρόνημα ως το διαχρονικό πρότυπο εκκλησιαστικής βιωτής και θεολογίας, η μελέτη των συγγραφών του έχει πράγματι ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Ως εκ τούτου, μέσα από το έργο του π. Γ. Φλωρόφσκυ ο αναγνώστης εμπλουτίζεται με ένα βαθύ θεολογικό πνεύμα και¬ μία γραφή που γνωρίζει να διαλέγεται πραγματικά.

Το πρόβλημα είτε στην περίοδο του π. Γεωργίου είτε σήμερα ισχύει, όπως ισχύει και η απάντησή του προκαλώντας μας να την ξαναδούμε μέσα από την προοπτική των προφητικών λόγων του:

«Έτσι σήμερα αντιμετωπίζουμε πάλι το ίδιο πρόβλημα: Τι μπορούμε να προσφέρουμε αντί της Αγίας Γραφής; Θα προτιμούσα τη γλώσσα της παράδοσης, όχι λόγω οκνηρίας και εύπιστης «συντηρητικότητας» ή τυφλής «υπακοής» σε κάποιες εξωτερικές «αυθεντίες», αλλά απλώς διότι δεν μπορώ να βρω καλύτερη φρασεολογία. Είμαι προετοιμασμένος να εκτεθώ σε αναπόφευκτη κατηγορία περί «απαρχαιωμένου» και «φονταμενταλιστή». Θα διαμαρτυρόμουν λέγοντας ότι μία τέτοιου είδους κατηγορία είναι αδικαιολόγητη και εσφαλμένη. Βεβαίως δέχομαι και υποστηρίζω τα «δόγματα της πίστεως» ενσυνείδητα και ολόψυχα, διότι αντιλαμβάνομαι δια της πίστεως την αιώνια ορθότητα και επικαιρότητά τους σε όλες τις εποχές και σε όλες τις καταστάσεις, συμπεριλαμβανόμενης και της «σημερινής». Πιστεύω ακριβώς ότι τα «δόγματα της πίστεως» μπορούν να βοηθήσουν μία απελπισμένη γενιά σαν τη δική μας να ανακτήσει χριστιανικό θάρρος και όραμα.»

Πληροφορίες έκδοσης:

Αγία Γραφή, Εκκλησία, Παράδοση
Συγγραφέας: π. Γ. Φλωρόφσκυ
Θεολογία
Μετάφραση: Παναγιώτα Μικροπανδρεμένου
Επιστ. επιμέλεια: Ιωάννης Κουρεμπελές, Συμεών Πασχαλίδης
Κυκλοφορία: Δεκέμβριος 2018
Σελίδες: 208
Σχήμα: 14×21
Τιμή: 15,00 ευρώ
ISBN: 978-960-9465-38-0

Οι αόρατες ιδιότητες του Θεού, γράφει ο Απόστολος Παύλος, γίνονται νοητές στον άνθρωπο δια μέσου των δημιουργημάτων [1]. Οι λόγοι των όντων, που υπάρχουν σε όλα τα δημιουργήματα, μαρτυρούν τον δημιουργικό και συνεκτικό Θεό Λόγο. Και επειδή ο Θεός Λόγος είναι το δεύτερο πρόσωπο της μίας αδιαίρετης Τριαδικής Θεότητας, είναι φυσικό και οι λόγοι των όντων να μαρτυρούν κατά κάποιον τρόπο την Τριαδική Θεότητα.

Οι λόγοι των όντων υπάρχουν βέβαια και στον άνθρωπο. Δηλαδή ο άνθρωπος έχει εγκατεσπαρμένους στην ύπαρξή του «λόγους» που ανάγονται στον Θεό Λόγο. Έτσι γίνεται λόγος στην χριστιανική γραμματεία και για τον «σπερματικό λόγο», που παρέχει στον κάθε άνθρωπο του προβιβλικού και του εξωβιβλικού κόσμου κάποια μερική θεογνωσία.

Χαρακτηριστικές εδώ είναι οι επισημάνσεις που κάνει ο Αριστοτέλης στην αρχή του βιβλίου του Περί ουρανού για την τριαδικότητα που διακρίνεται στον κόσμο και για την χρήση του αριθμού τρία στις πραγματοποιούμενες ιεροτελεστίες: «Καθάπερ γαρ φασί και οι Πυθαγόριοι, το παν και τα πάντα τοις τρισίν ώρισται· τελετή γαρ και μέσον και αρχή τον αριθμόν έχει τον του παντός, ταύτα δε τα της τριάδος. Διό παρά της φύσεως ειληφότες ώσπερ νόμους εκείνης, και προς τας αγιστείας χρώμεθα των θεών τω αριθμώ τούτω…» [2]. Γνωστή εξ άλλου είναι και η σπουδαιότητα που είχε ο αριθμός τρία στους κύκλους των Νεοπλατωνικών.

Το ένα μοναδικό υποκείμενο στερείται νοήματος. Τα δύο υποκείμενα αποκτούν κάποιο νόημα υπάρξεως, αλλά η μεταξύ τους κοινωνία συνιστά ταυτόχρονα και έναν περιορισμό, γιατί δεν δημιουργεί ευρύτερο υπαρξιακό ορίζοντα. Όπως εύστοχα σημειώνετει, «οι δύο δεν ανοίγονται μόνο ο ένας στον άλλον, αλλά και κλείνονται. Ο άλλος δεν γίνεται μόνο παράθυρο, αλλά και τείχος για μένα» [3].

Ο Θεός που δημιούργησε και συνέχει την κτίση είναι ένας και Τριαδικός. Τα τρία πάλι πρόσωπα της Αγίας Τριάδος δεν αριθμούνται «κατά σύνθεσιν», αλλά ενώνονται «εν τη κοινωνία της Θεότητος» [4]. Έτσι υπάρχει πάντοτε ένας Θεός με τρία πρόσωπα η υποστάσεις. «Ημίν δε μοναρχία το τιμώμενον», λέει ο άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος· «μοναρχία δε , ουχ ην εν περιγράφει πρόσωπον… αλλ’ ην φύσεως ομοτιμία συνίστησι και γνώμης σύμπνοια και ταυτότης κινήσεως και προς το εν των εξ αυτού σύνευσις [5].

Ο Θεός κατά την διδασκαλία του Χριστιανισμού «αγάπη εστί» [6]. Και είναι ο Θεός αγάπη ως ομοούσια και αδιαίρετη Τριάδα προσώπων. Τα τρία πρόσωπα είναι ο ένας Θεός. Και ο ένας Θεός ει¬ναι τρία πρόσωπα: Πατήρ, Υιός και Άγιο Πνεύμα. Ο Πατήρ αγαπά τον Υιό και προσφέρει σε αυτόν τα πάντα. Και ο Υιός αγαπά τον Πατέρα και ανταποδίδει σε αυτόν τα πάντα. Τέλος το Άγιο Πνεύμα, που εκπορεύεται από τον Πατέρα, είναι κοινό στον Υιό και τον Πατέρα.

Τα πρόσωπα της Αγίας Τριάδος είναι εντελώς ανοικτά μεταξύ τους· στο κάθε πρόσωπο υπάρχουν και τα δύο άλλα, αλληλοπεριχωρούνται. Η ασύλληπτη αυτή ενότητα του Τριαδικού Θεού με την ομοούσια φύση και την πλήρη περιχώρηση των προσώπων εκφράζει την φύση των διαπροσωπικών σχέσεων στο επίπεδο της θεολογίας, που προβάλλει ως ύψιστο ιδεώδες για τις διαπροσωπικές σχέσεις των ανθρώπων.

Για να μάθει λοιπόν ο άνθρωπος την πραγματική αγάπη και να προχωρήσει προς τις αυθεντικές και σωστές διαπροσωπικές σχέσεις, πρέπει να γνωρίσει και να έχει ως πρότυπο τον Τριαδικό Θεό. Και επειδή η γνώση κάποιου πράγματος γίνεται με την συμπερίληψή του στην προσωπική ζωή αυτού που θέλει να το γνωρίσει, έπεται ότι και η γνώση του Θεού γίνεται με την συμπερίληψή του στην προσωπική ζωή του ανθρώπου.

Πως όμως μπορεί γίνει αυτό, όταν ο Θεός είναι υπερβατικός και απρόσιτος; Στο ερώτημα αυτό η ορθόδοξη Θεολογία απαντά ως εξής.

Ο υπερβατικός και απρόσιτος κατά την ουσία του Θεός γνωρίζεται μέσα στον κόσμο με τις ενέργειές του. Οι ενέργειες του Θεού αποκαλύπτουν τον ίδιο τον Θεό. Και οι ενέργειες, με τις οποίες γίνεται γνωστός ο Θεός στον κόσμο, είναι οι θεοφάνειες και οι εντολές του. Οι εντολές του Θεού εκφράζουν το είναι του, το ήθος του, την αγάπη του. Όποιος τηρεί τις εντολές του Θεού, γνωρίζει τον Θεό: «Εν τούτω γινώσκομεν ότι εγνώκαμεν αυτόν, εάν τας εντολάς αυτού τηρώμεν. Ο λέγων, έγνωκα αυτόν, και τας εντολάς αυτού μη τηρών, ψεύστης εστί, και εν τούτω η αλήθεια ουκ έστιν» [7].

Οι ενέργειες του Θεού που αποκαλύφθηκαν στον άνθρωπο «πολυμερώς και πολυτρόπως» [8] φανερώθηκαν με τον πληρέστερο τρόπο στο πρόσωπο του Χριστού. Επιπλέον ο Χριστός, ως «εικών του Θεού του αοράτου» [9], είναι το πρότυπο της κατασκευής του ανθρώπου. Στο πρόσωπο του Χριστού και με την τήρηση των εντολών του γνωρίζει ο άνθρωπος τον Θεό της αγάπης και βρίσκει το πραγματικό νόημα της ζωής και της υπάρξεώς του. Η αλήθεια για τον άνθρωπο βρίσκεται στην αλήθεια του Τριαδικού Θεού. Και η αλήθεια του Τριαδικού Θεού διατυπώνεται στο Τριαδικό δόγμα.

Πολλοί νομίζουν ότι το Τριαδικό δόγμα αφορά μόνο τους θεολόγους και θεωρούν ανώφελη την γνώση του, και πολύ περισσότερο την εγγύτερη εξέτασή του. Αλλά ακόμα και πολλοί θεολόγοι σήμερα δεν αποδίδουν στο δόγμα αυτό την βαρύτητα που έχει και δεν ενδιαφέρονται πραγματικά για το βαθύτατο νόημά του. Έτσι όμως δημιουργείται τεράστιο κενό στο περιεχόμενο της χριστιανικής πίστεως με καταλυτικές επιπτώσεις στην χριστιανική ανθρωπολογία και ηθική.

Ειδικότερα για το θέμα των διαπροσωπικών σχέσεων και την εν κοινωνία ζωή των ανθρώπων η σπουδαιότητα του Τριαδικού δόγματος είναι πρωταρχική. Θα μπορούσε να λεχθεί ότι το δόγμα αυτό προβάλλει το χριστιανικό ιδεώδες για τον ορθό προσανατολισμό και την σωστή ανάπτυξη του προσώπου και των διαπροσωπικών σχέσεων του ανθρώπου.

Η «κατ’εικόνα και καθ’ομοίωσιν» Θεού δημιουργία του ανθρώπου έχει τριαδολογική βάση και προοπτική. Σημαίνει δηλαδή ότι ο άνθρωπος η ακριβέστερα η ανθρωπότητα δημιουργήθηκε για να εικονίζει τον Τριαδικό Θεό. Σημαίνει ότι εικονίζει τον Τριαδικό Θεό και ότι καλείται να ζει και να υπάρχει κατά το πρότυπό του. Όπως ο ένας Θεός δεν υπάρχει ούτε ενεργεί μόνος, αλλά υπάρχει και ενεργεί ως τρία πρόσωπα, ως τρεις υποστάσεις, έτσι και ο άνθρωπος που εικονίζει τον ένα Τριαδικό Θεό δημιουργήθηκε για να ζει και να ενεργεί εν κοινωνία.

Παραπομπές:

1. Βλ. Ρωμ. 1,20.
2. Αριστοτέλους, Περί ουρανού Α’ 268a.
3. π. Δημητρίου Στανιλοάε, Η περί Θεού ορθόδοξη χριστιανική διδασκαλία, Αρμός, Αθήνα 2011, σ. 309-310. Πρβλ. και Αιστοτέλους, ο.π.
4. Μ. Βασιλείου, Περί του Αγίου Πνεύματος 18,45, PG 32,404.
5. Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος 29,2, PG 36,130.
6. Α Ιω.4,7.
7. Α΄Ιω. 2,3-4.
8. Εβρ. 1,1.
9. Κολ. 1,15.

Στην Αγία Τριάδα μόνο τα υποστατικά ιδιώματα, που χαρακτηρίζουν την προσωπική ετερότητα των τριών υποστάσεων, παραμένουν ακοινώνητα. Ο Πατέρας είναι αγέννητος, ο Υιός γεννητός και το Άγιο Πνεύμα εκπορευτό. Όλα τα άλλα στην Αγία Τριάδα είναι κοινά. Όπως παρατηρεί ο Μ. Βασίλειος, δεν μπορεί κανείς με κανένα τρόπο να επινοήσει τομή ή διαίρεση και να εννοήσει τον Υιό χωρίς τον Πατέρα ή να χωρίσει το Πνεύμα από τον Υιό. Η κοινωνία των προσώπων της Αγίας Τριάδος είναι άρρητη και ακατανόητη, όπως επίσης και η διάκρισή τους [10].

Η αλήθεια του Τριαδικού δόγματος έχει κεφαλαιώδη θεολογική και ανθρωπολογική σπουδαιότητα. Κάθε παραλλαγή της αλήθειας αυτής προσβάλλει όχι μόνο την ακρίβεια της χριστιανικής θεολογίας αλλά και την φύση της χριστιανικής ανθρωπολογίας και ηθικής.Έτσι η προσθήκη του Filioque στο Σύμβολο της πίστεως, που μαρτυρεί διάθεση υπαγωγής του προσώπου στην ουσία, του προσωπικού στο γενικό, δεν επηρέασε μόνο την θεολογία, αλλά αποτυπώθηκε και στο επίπεδο της ανθρωπολογίας και της ηθικής του χριστιανικού κόσμου της Δύσεως.

Βέβαια η απλή διαπίστωση της σπουδαιότητας του δόγματος για την προσωπική και την κοινωνική ζωή των πιστών στερείται νοήματος. Χωρίς νόημα παραμένει και η τυπική διατήρηση του δόγματος, όταν αυτό δεν συνδέεται με την καθημερινή πράξη και ζωή. Τέλος, όχι μόνο χωρίς νόημα, αλλά και μεμπτή ως υποκριτική, καθίσταται η τάση που καυτηριάζει τις αποκλίσεις των δυτικών από την καθιερωμένη ορθόδοξη πράξη και ζωή, οι οποίες όμως εισχώρησαν στο μεταξύ και διαδόθηκαν στον ορθόδοξο κόσμο. Αυτό ισχύει άλλωστε στην πράξη και για την υπαγωγή του προσωπικού στο γενικό.

Όταν το δόγμα αγνοείται ή αποσυνδέεται από την ζωή, και όταν στην θέση του αυτοελέγχου και της αυτοκριτικής παρουσιάζεται ο έλεγχος και η κατάκριση των άλλων, τότε φαλκιδεύονται όχι μόνο οι διαπροσωπικές σχέσεις αλλά και όλες οι πλευρές της χριστιανικής ζωής.

Ο «κατ’εικόνα και καθ’ ομοίωσιν» Θεού πλασμένος άνθρωπος κλήθηκε να βαδίσει προς την τελειότητα του Τριαδικού Θεού. Και αυτήν την τελειότητα μυσταγωγεί η ανταπόκριση του ανθρώπου στην πρόσκληση του Θεού, που είναι αγάπη και απευθύνεται προς αυτόν με την διπλή εντολή της αγάπης. Αυτήν την τελειότητα ζητεί και ο Χριστός με την προσευχή του προς τον Θεό και Πατέρα: «Ίνα πάντες εν ώσι, καθώς συ, Πάτερ, εν εμοί καγώ εν σοι» [11].

Με την τήρηση της εντολής της αγάπης αναδεικνύεται σε ηθικό επίπεδο η ομοουσιότητα των ανθρώπων. Η οντολογική όμως αποκατάσταση της ομοουσιότητας αυτής, που είναι απαραίτητη για την ανάδειξή της και στο ηθικό επίπεδο, δεν είναι δυνατή, όσο παραμένει διασπασμένη από την αμαρτία η ανθρώπινη φύση. Εδώ προβάλλει και το αίτημα για την σωτηρία, δηλαδή για την διάσωση της ακεραιότητας και την ανακαίνιση της ανθρώπινης φύσεως.

Η ανακαίνιση αυτή προσφέρεται από τον Χριστό, που γεννήθηκε «εκ Πνεύματος αγίου και Μαρίας της Παρθένου» δημιουργώντας έτσι τον καινό άνθρωπο. Το σώμα του Χριστού, που επεκτείνεται μέσα στην ιστορία με την Εκκλησία του, είναι το θεμέλιο της καινής κτίσεως και της αποκαταστάσεως της ομοουσιότητας του ανθρώπινου γένους. Αυτό προσφέρεται ως δώρο σε όλους τους πιστούς, αυτό κοινωνούν και μέσα σε αυτό ξανακερδίζουν την ομοουσιότητά τους. Έτσι με την παρουσία του Χριστού έχουμε την δημιουργία της καινής κτίσεως: «Ει τις εν Χριστώ καινή κτίσις» [12].

Η καινή αυτή κτίση δεν αποκαλύπτεται κατά την παρούσα ζωή ως ανακαίνιση του εξωτερικού κόσμου, αλλά ως εσωτερική ανακαίνιση του ανθρώπου και αλλαγή της σχέσεώς του με αυτόν. Τίποτε δεν άλλαξε αντικειμενικά με την έλευση του Χριστού· ούτε ο ουρανός ούτε η γη ούτε ο ήλιος ούτε κάτι άλλο έγινε καινούργιο. Η καινή κτίση έγινε, όπως επισημαίνει ο όσιος Συμεών ο Νέος Θεολόγος, «προς ημάς και δι’ ημάς». Και στον βαθμό που ζει ο άνθρωπος την εσωτερική αυτή ανακαίνιση, διακρίνει και την εσχατολογική ανακαίνιση, την ανακαίνιση όλης της κτίσεως [13].

Ο Χριστός μεταδίδει την σωτήρια και ανακαινιστική χάρη του όχι μόνο στην φύση αλλά και στην υπόσταση του κάθε ανθρώπου [14]. Με τα μυστήρια της Εκκλησίας, με τις εντολές και την διδασκαλία του Χριστού διαγράφεται το «πρόγραμμα», που καλείται να ακολουθήσει ο άνθρωπος, για να ενεργοποιήσει την πανανθρώπινη ομοουσιότητα. Η ενεργοποίηση αυτή προβάλλει στον πιστό ως έργο ζωής. Με κάθε σκέψη και κάθε πράξη, με το όλο φρόνημα και την όλη ζωή του ο πιστός καλείται να φανερώσει την οικείωση και την αφομοίωση της θείας αγάπης στο οστράκινο σκεύος του.

Βέβαια ποτέ η αγάπη του ανθρώπου δεν μπορεί να φτάσει την αγάπη του Θεού. Και ποτέ το άνοιγμα του προσώπου του προς τους άλλους δεν μπορεί να φτάσει στον βαθμό του ανοίγματος των προσώπων του Τριαδικού Θεού. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι η αγάπη και η κοινωνία των προσώπων των Χριστιανών δεν πρέπει να καλλιεργούνται με πρότυπο την αγάπη και την κοινωνία του Τριαδικού Θεού.Το έργο αυτό απαιτεί την πλήρη αυταπάρνηση και αυτοπροσφορά του ανθρώπου στον Θεό και τον πλησίον. Είναι έργο πίστεως που πραγματοποιείται με την άρση του σταυρού και την όδευση της στενής και τεθλιμμένης οδού που οδηγεί στην όντως ζωή.

Η ανακαίνιση λοιπόν που προσφέρει ο Χριστός στον κόσμο συντελείται:

α) με την οντολογική αποκατάσταση της ομοουσιότητας της ανθρώπινης φύσεως, που πραγματοποιήθηκε με την πρόσληψή της από τον Θεό Λόγο, και

β) με την οικείωση της ομοουσιότητας αυτής από τον άνθρωπο, που πραγματοποιείται με την πίστη, την κοινωνία των μυστηρίων της Εκκλησίας, την υπακοή στο θέλημα του Θεού και την τήρηση των εντολών του ‒πρωτίστως βέβαια της εντολής της διπλής αγάπης‒ στην καθημερινή ζωή.

Τα μυστήρια της Εκκλησίας αποκαθιστούν τον άνθρωπο στην οντολογική του ομοουσιότητα με τους συνανθρώπους του, που έρχεται μετά την προπατορική πτώση ως δώρο της χάριτος του Αγίου Πνεύματος και βιώνεται μέσα στην Εκκλησία. Οι πιστοί με την χάρη αυτή αποκτούν την δυνατότητα να ενεργοποιήσουν την μυστηριακή ομοουσιότητα στο ηθικό επίπεδο. Αυτό πραγματοποιείται με την τήρηση των εντολών του Θεού ως ενιαίου νόμου της ζωής και της αναστροφής τους. Και εδώ πάλι δεν μπορεί να λησμονείται ο εκκλησιολογικός και χαρισματικός χαρακτήρας της ανακαινίσεως. Αυτό άλλωστε υποδηλώνεται εξαρχής με τα μυστήρια που εισάγουν τον άνθρωπο στην Εκκλησία, το Βάπτισμα, το Χρίσμα και την θεία Ευχαριστία, τα οποία εμπεριέχουν συμβολικά και το «πρόγραμμα» της χριστιανικής ζωής.

Παραπομπές:

10. Μ. Βασιλείου(;), Επιστολή 38,4, PG 32,332D-333A.
11. Ιω. 17,20.
12. Β΄Κορ. 5,17.
13. Συμεών Ν. Θεολόγου, Ηθικά 5,467-73.
14. Βλ. π.χ. Γρηγορίου Παλαμά, Ὁμιλία 5, PG 151,64C.

Ο Καθηγητής Σωτήριος Δεσπότης, Πρόεδρος του Τμήματος Κοινωνικής Θεολογίας και Θρησκειολογίας της Θεολογικής Σχολής Αθηνών, στο τρίτο μέρος της συνέντευξής του στην Πεμπτουσία αναφέρεται στα βιβλικά γεγονότα της γεννήσεως του Κυρίου και το νόημα τους μεταθέτοντας τη σκέψη μας από το ρομαντισμό των εορτών στην ουσία της δεσποτικής εορτής της ενανθρωπήσεως.

Ο Ιωάννης (Ζαν) Σταύρου, Πρωτοψάλτης του Ι.Ν. Αγ. Κωνσταντίνου και Ελένης Ηλιουπόλεως Θεσσαλονίκης ψάλει ύμνους της Εορτής των Φώτων στην ελληνική και αραβική διάλεκτο.

Στο τρίτο μέρος του αφιερώματος, ο Πέτρος Ανδρουτσόπουλος, Ιστορικός-Ερευνητής παραδοσιακών τραγουδιών, επιμελείται και παρουσιάζει, παραδοσιακά κάλαντα των Θεοφανείων από διάφορες περιοχές της Ελλάδας, παραθέτοντας λαογραφικά και ιστορικά στοιχεία και στοιχεία από την παράδοση της Εκκλησίας.

Παίζουν:

Κλαρίνο: Κώστας Κοπανιτσάνος
Βιολί: Δημήτρης Ζαχαρίου
Λαούτο: Κωστής Καλαϊτζάκης
Σαντούρι: Κρινιώ Τζαβέλα
Τύμπανο-ντέφι: Νεκτάριος Πάλμος
Ποντιακή λύρα: Γιώργος Παπαδόπουλος
Γαβάλ’: Χάρης Παπαδόπουλος
Νταούλι: Παύλος Σταματίδης
Κρητική λύρα: Όθωνας Μπικάκης
Κρητικό λαούτο: Ανδρέας Φασάκης

Τραγουδούν:

Πολυτίμη Τόλη
Ανδρέας Φασάκης
Γιάννης Μιχαηλίδης

Συμμετέχει το εργαστήρι παραδοσιακού τραγουδιού του πολιτιστικού και λαογραφικού συλλόγου ΤΑΞΙΔΕΥΤΕΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ.

Τα μέλη: Αραβανή Ευαγγελία, Θεοδόση Ιωάννα, Καμπάνη Αγγελική, Καραγιάννη Χριστίνα, Κατσελίδου Μαρία, Καψάνη Παναγιώτα, Κουσίδη Αλίκη, Κρίκου Χρυσούλα, Κωτσιοπούλου Θεώνη, Ρούσου Μαρία, Μάκρας Σωκράτης, Σιαφάκα Ελένη, Σταματοπούλου Ελευθερία, Τσαπατσάρης Βασίλειος, Τσαπατσάρη Γιούλη, Τσιλιμέκη Θεοδώρα, Τσιμπράκη Παρασκευή, Χρυσάφη Γεωργία.

Οι εξωτερικοί άνθρωποι της κοσμικής μορφώσεως είναι γεμάτοι από εγωισμό και υπερηφάνεια και μοιάζουν τους δορυφόρους που γυρίζουν στον αέρα και δίνουν και την εντύπωση ότι είναι αστέρια, ενώ, εάν τους καλοπροσέξεις, θα δεις το στραβοπερπάτημά τους και θα καταλάβεις ότι είναι ανθρώπινη ψευτιά.

Όσιος Παΐσιος ο Αγιορείτης

Του Αλέξανδρου Φ. Καραμπάτσου

Μία από τις πιο γνωστές και λαοφιλείς ακολουθίες της Εκκλησίας μας είναι αυτή του αγιασμού των υδάτων. Στην Ορθόδοξη Εκκλησία η ακολουθία αυτή παρουσιάζεται σε δύο τύπους, τον μεγάλο και τον μικρό αγιασμό, ανήκει δε στην κατηγορία των μυστηριοειδών τελετών. Μυστηριοδείς καλούνται οι ακολουθίες μέσω των οποίων παρέχεται αοράτως η θεία χάρη με αισθητούς χειρισμούς και σημεία, δεν έχουν συσταθεί όμως από τον Κύριο ούτε είναι αναγκαίες προς σωτηρία όπως τα μυστήρια.

Είναι γνωστές σε όλους οι διάφορες ευλαβείς παρανοήσεις που υφίστανται σε σχέση με τον αγιασμό γενικώς, ιδίως δε με τον μεγάλο… Για τον λόγο αυτό κρίνεται σκόπιμο προς άρση των παρεξηγήσεων να παρουσιαστούν ακροθιγώς τα όσα σχετικά ισχύουν.

1. Διάκριση μεταξύ μεγάλου και μικρού αγιασμού

Μέγας αγιασμός ονομάζεται η ακολουθία που τελείται στο ναό δύο φορές το έτος (5 και 6 Ιανουαρίου) σε ανάμνηση της βαπτίσεως του Χριστού στον Ιορδάνη. Μικρός αγιασμός είναι ο συνήθως τελούμενος στους ναούς κατά την 1η εκάστου μηνός και σε διάφορες άλλες περιπτώσεις (θεμελιώσεις οίκων, εγκαίνια καταστημάτων, δημοσίων έργων κτλ.). Γίνεται σαφές λοιπόν ότι κακώς νομίζεται ότι ο αγιασμός της παραμονής των Θεοφανείων είναι ο μικρός αγιασμός και της κυρίας ημέρας ο μέγας. Κατά τις δύο αυτές ημέρες τελείται η ακολουθία του μεγάλου αγιασμού.

Η τέλεση του μεγάλου αγιασμού την παραμονή της μεγάλης εορτής είναι συνήθεια που επικράτησε κατά τους νεότερους χρόνους χάριν εξυπηρέτησης των πιστών. Η όποια διάκριση μεταξύ της αγιαστικής χάριτος του αγιασμού της παραμονής και της ημέρας των Θεοφανείων είναι λανθασμένη αν όχι απαράδεκτη.

2. Φύλαξη αγιασμού κατ’ οίκον

Ο μέγας αγιασμός δύναται να φυλάσσεται κατ’; οίκον προς εξυπηρέτηση των αναγκών των πιστών. Αυτό αναφέρεται ρητώς στο κείμενο της ακολουθίας: «ίνα πάντες οι αρυόμενοι και μεταλαμβάνοντες έχοιεν αυτό προς ιατρείαν παθών, προς αγιασμόν οίκον, προς πάσαν ωφέλειαν επιτήδειον» καθώς επίσης και στον λόγο του Ι. Χρυσοστόμου ο οποίος γράφει σχετικά: «κατά την εορτήν ταύτην άπαντες υδρεύονται, οίκαδε τα νάματα φέροντες και εις ενιαυτόν ολόκληρον φυλάττουσιν».

Απαραίτητη βεβαίως προϋπόθεση για την κατ’; οίκον διατήρηση του καθαγιασμένου ύδατος είναι η ευλαβής και μετά μεγίστης προσοχής φύλαξή του.

3. Μέγας αγιασμός και νηστεία

Επικρατεί η αντίληψη ότι η νηστεία της 5ης Ιανουαρίου έχει οριστεί λόγω της επικείμενης μετάληψης του μεγάλου αγιασμού της επομένης. Μία τέτοια εκδοχή όμως δεν μαρτυρείται από την παράδοση της Εκκλησίας μας αλλά προέρχεται από παρανόηση μιας άλλης αρχαιότατης πράξης. Από τους πρωτοχριστιανικούς ήδη χρόνους, της μεγάλης δεσποτικής εορτής των Θεοφανείων προηγούνταν προπαρασκευαστική νηστεία που αφορούσε το ομαδικό βάπτισμα των κατηχουμένων που γινόταν κατά την ημέρα αυτή. Τότε νήστευαν όχι μόνον ο βαπτιζόμενος και ο βαπτίζων αλλά και σύμπασα η Εκκλησία.

Την αιτιολόγηση της νηστείας της παραμονής λόγω της λήψης αγιασμού δεν δικαιολογεί ούτε η σύγχρονη πράξη κατά την οποία τελείται μέγας αγιασμός και κατά την παραμονή. Ο λαός μεταλαμβάνει του μεγάλου αγιασμού της παραμονής χωρίς να νηστεύει την προηγουμένη (4η Ιανουαρίου) αλλά ούτε καταλύει την νηστεία της παραμονής των Θεοφανείων (5ης Ιανουαρίου) μετά την λήψη του.

Μολαταύτα η νηστεία της παραμονής, αν και δεν συνδέεται όπως αναφέραμε παραπάνω, με την μετάληψη του αγιασμού, πρέπει σε κάθε περίπτωση να τηρηθεί ως προπαρασκευή για την μεγάλη δεσποτική εορτή των Θεοφανείων που ακολουθεί. Αυτό άλλωστε συμβαίνει με όλες τις μεγάλες εορτές του εκκλησιαστικού έτους.

Για την μετάληψη του μεγάλου αγιασμού απαιτείται τέλεια αποχή τροφής και ποτού από του δείπνου ή του μεσονυκτίου της προηγούμενης ημέρας μέχρι της μεταλήψεως. Εξαίρεση αποτελεί η έκτακτη μετάληψη αγιασμού σε περιπτώσεις ασθενειών, κινδύνων κτλ.. Και εκεί όμως η πνευματική νηστεία όπως ορίζεται από τον απόστολο Παύλο (Β΄ Κορ. 7,1) είναι απαραίτητη.

4. Μέγας αγιασμός και θεία κοινωνία

Μέγας αγιασμός φυλάσσεται στον ναό καθ’; όλο το έτος σε ειδική φιάλη. Σκοπός της πράξης αυτής είναι η διευκόλυνση των πιστών και η εξυπηρέτηση των αναγκών τους. Πιο συγκεκριμένα ο μέγας αγιασμός δίδεται συνήθως ως ευλογία σε πιστούς που βρίσκονται υπό επιτίμιο του πνευματικού και δεν επιτρέπεται να κοινωνήσουν. Η πράξη αυτή όμως εάν δεν κατανοηθεί ορθά γεννά ακραίες παρεξηγήσεις. Μια όμοια παρανόηση έγκειται στην αντίληψη ότι η θεία κοινωνία κατά τα Θεοφάνεια δεν είναι απαραίτητη αφού υποκαθίσταται από την λήψη αγιασμού. Ο μέγας αγιασμός σε καμία περίπτωση δεν δύναται να υποκαταστήσει τη μετάληψη του Κυριακού σώματος και αίματος. Δεν θεωρείται υποκατάστατο ούτε όμοιο και ισότιμο. Ο αγιασμός είναι το δεύτερο μετά από την θεία κοινωνία ιερό μυστηριακό είδος.

5. Διαφορά αγιαστικής χάριτος μεγάλου και μικρού αγιασμού

Ένα θέμα το οποίο απασχολεί τους πιστούς είναι η διαφορά της παρεχόμενης δια των δύο τύπων του αγιασμού χάριτος. Σε κάθε περίπτωση το ερώτημα για την Ορθόδοξη παράδοση και θεολογία θεωρείται σχολαστικό. Στην συνείδηση της Εκκλησίας τόσο ο μέγας όσο και ο μικρός αγιασμός είναι ύδωρ καθαγιασμένο δια της επιφοιτήσεως του αγίου Πνεύματος παρεχόμενο στους πιστούς «πρός πάσαν ωφέλειαν». Η όποια διαφορά δεν έγκειται στην παρεχόμενη χάρη αλλά στην χρήση του καθαγιασμένου ύδατος η οποία αποκαλύπτεται μέσω των κειμένων των ακολουθιών του αγιασμού. Η έμφαση στον μικρό αγιασμό δίδεται στην ίαση των σωματικών και ψυχικών ασθενειών και στην θεραπεία των παθών και των αλγηδόνων ενώ στον μεγάλο αγιασμό στα αιτήματα τούτα προστίθενται και άλλα παρόμοια και ποικίλα.

Εάν λάβουμε υπόψη μας το γεγονός ότι κατά τα πρωτοχριστιανικά χρόνια ο καθαγιασμός του ύδατος των Θεοφανείων ήταν ο καθαγιασμός του ύδατος του αγίου βαπτίσματος εντός του οποίου βαπτίζονταν οι κατηχούμενοι μετά την άντληση ενός μέρους του από τους πιστούς για ευλογία, ίσως έχουμε την απάντηση στο ερώτημα γιατί ο μεν ένας ονομάζεται «μέγας» ο δε άλλος «μικρός».

6. Άντληση του αγιασμού και διατήρησή του από τους πιστούς

Σε μεγάλες πόλεις και ενορίες όπου η προσέλευση των πιστών είναι μεγάλη θα ήταν σκόπιμο και εύτακτο να γίνει από τον λειτουργό ιερέα μια επισήμανση προς τους πιστούς οι οποίοι συνωστίζονται για να γεμίσουν πλήρως μεγάλα σκεύη και φιάλες με τα γνωστά σε όλους επακόλουθα. Οι προσερχόμενοι θα μπορούσαν να παίρνουν μια μικρή ποσότητα καθαγιασμένου ύδατος και να προσθέσουν σε αυτό κοινό (μη καθαγιασμένο) ύδωρ κατ’; οίκον. Αναμειγνύοντας αγιασμό με κοινό ύδωρ μετατρέπεται και το κοινό ύδωρ σε αγιασμό και έτσι οι πιστοί έχουν όση ποσότητα αγιασμού επιθυμούν. Το ίδιο μπορούν να πράξουν επίσης όταν η ποσότητα του αγιασμού που φυλάσσεται κατ’; οίκον φαίνεται ότι εξαντλείται. Απαραίτητη προϋπόθεση όμως είναι να μην έχει ολοτελώς εξαντληθεί το καθαγιασμένο ύδωρ. Αυτός ο τρόπος χρησιμοποιείται από τους λειτουργούς ιερείς για την αύξηση της ποσότητας όλων των υγρών μυστηριακών ειδών ακόμη και του τιμίου αίματος της θείας ευχαριστίας όταν η προσέλευση των πιστών είναι μεγάλη.

Τον μεγάλο αγιασμό που λαμβάνουν από τον ναό μπορούν οι πιστοί να τον προσθέσουν στην φιάλη του αγιασμού που τυχόν διατηρούν κατ’; οίκον από προηγούμενα έτη. Ένας άλλος τρόπος οικονομίας των πραγμάτων είναι να αδειάσουν τη φιάλη χρησιμοποιώντας τον παλαιό αγιασμό σε κάποια ιερή χρήση (ραντισμό κτλ.) και κατόπιν να γεμίσουν την φιάλη με αγιασμό που μόλις έλαβαν από τον ναό.

7. «Σήμερον των υδάτων αγιάζεται η φύσις …;»

Μία λιγότερο διαδεδομένη πλην όμως σοβαρή παρανόηση αφορά την λαϊκή αντίληψη ότι κατά την ημέρα των Θεοφανείων όλα αδιακρίτως τα ύδατα είναι καθαγιασμένα. Το όλο θέμα εδράζεται στην παρανόηση της έννοιας των ποιητικών εκφράσεων «Σήμερον των υδάτων αγιάζεται η φύσις …;» κτλ.. Επ’; ουδενί λόγω όμως μπορεί να υποστηριχθεί ότι όλα τα ύδατα καθαγιάζονται αυτομάτως κατά την ημέρα αυτή και ότι έχουν την δύναμη και την χάρη του μεγάλου αγιασμού. Εξάλλου εάν συνέβαινε κάτι τέτοιο η τέλεση του αγιασμού θα ήταν άνευ νοήματος. Η ως άνω υμνολογική έκφραση και όλες οι όμοιες με αυτή αναφέρονται στην φύση του ύδατος ως υλικού στοιχείου η οποία εξαγιάστηκε μέσω του βαπτίσματος του Χριστού.

Η έννοια του «σήμερον» άλλωστε αφορά την σχετικοποίηση του χρόνου εντός της θείας λατρείας και εμφανίζεται στην υμνολογία πολλών άλλων μεγάλων εορτών. Τα μέλη της Εκκλησίας πλησιάζουν τα θεία γεγονότα ως γενόμενα «σήμερον» και μη δεσμευόμενα από τον ανθρώπινο χρόνο αφού η σωστική τους χάρη «διαμένει εις τον αιώνα του αιώνος».

8. Λειτουργικά θέματα

Τελειώνοντας την διαπραγμάτευση του ζητήματος θα αναφερθούμε σε τρία σημεία που αφορούν την λειτουργική υφή της ακολουθίας του μεγάλου αγιασμού.

Α) Ο πρόλογος της καθαγιαστικής ευχής

Της ευχής «Μέγας εί Κύριε …;», που είναι η καθαγιαστική του ύδατος, προηγείται ένα κείμενο («Τριάς υπερούσιε …;») που δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ως ευχή διότι δεν περιλαμβάνει καμία επίκληση ή αίτηση. Πρόκειται για ένα εγκώμιο πομπώδους ύφους που γράφτηκε με σκοπό να εκφωνηθεί ως ένα είδος εγκωμιαστικού ή κηρυγματικού λόγου. Σε κάποια χειρόγραφα υπάρχει, σε άλλα όμως όχι. Σήμερα έχει επικρατήσει να διαβάζεται μόνον κατά τον αγιασμό της ημέρας των Θεοφανείων και όχι κατ’; αυτόν της παραμονής. Σε κάθε περίπτωση δεν ανήκει στον οργανικό άξονα της ακολουθίας.

Β) Η επίκληση του αγίου Πνεύματος

Η ευχή «Μέγας εί Κύριε …;», που κατά μία εκδοχή είναι έργο του Μεγ. Βασιλείου, ως έχει σήμερα στα έντυπα λειτουργικά βιβλία περιλαμβάνει δύο επικλήσεις του αγίου Πνεύματος («αυτός ούν φιλάνθρωπε βασιλέυ …;» και «Αυτός και νυν, δέσποτα, αγίασον το ύδωρ τούτο …;»). Κάτι τέτοιο όμως φαίνεται λογικά και λειτουργικά άτοπο αφού ο καθαγιασμός θα γίνει μόνον μια φορά και σε συγκεκριμένη στιγμή. Η πιθανότερη εξήγηση του παραδόξου αυτού θέματος είναι η πιθανότητα αντιγραφικού σφάλματος σε κάποιο χειρόγραφο που μετέπειτα χρησιμοποιήθηκε για την έντυπη έκδοση. Η επίκληση γινόταν μόνον μία φορά κατά την φράση «αυτός ούν φιλάνθρωπε βασιλέυ …;» ενώ όπως φαίνεται σε όλα τα παλαιά χειρόγραφα η δεύτερη φράση δεν ήταν επίκληση αφού η ορθή μορφή της είναι «Αυτός και νυν, δέσποτα, αγιάσας το ύδωρ τούτο …; δος πάσι …;».

Γ) Η εμβάπτιση του τιμίου σταυρού

Η εμβάπτιση του τιμίου σταυρού στο ύδωρ του μεγάλου αγιασμού είναι μεταγενέστερη και εισήχθη για να εικονιστεί παραστατικότερα η βάπτιση του Κυρίου στον Ιορδάνη. Σε καμία περίπτωση δεν καθαγιάζει το ύδωρ το οποίο είναι ήδη καθαγιασμένο από την ευχή «Μέγας εί Κύριε …;» που προηγήθηκε. Από επίδραση του μεγάλου αγιασμού εισήχθη προοδευτικά και στον μικρό αγιασμό.

Επίλογος

Ο αγιασμός είναι πράγματι ένα πολύτιμο και ιερότατο μυστηριακό είδος το οποίο με πολύ σοφία προσφέρει η Εκκλησία στον λαό της. Μέσω αυτού ο πιστός εξαγιάζεται, χαριτώνεται και ενδυναμώνεται στον πνευματικό αγώνα του. Σε κάθε περίπτωση όμως απαιτείται από όλους μας, κληρικούς και λαϊκούς, μεγάλη προσοχή στην συντήρηση των ορθών παραδόσεων που συνοδεύουν αυτό το θείο δώρο, το πλήρες χάριτος και θεϊκής ευλογίας, ώστε να αποφεύγονται παρερμηνείες και παρεξηγήσεις που όσο ευλαβείς και αν είναι δεν συνάδουν με τα παραδεδομένα.

Βοηθήματα:

Βαλληνδρά Ν., Μητροπολίτου πρ. Πατρών, «Περί του μεγάλου αγιασμού και της χρήσεως αυτού». Στα Δίπτυχα της Εκκλησίας της Ελλάδος, Εκδόσεις Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 1999

Τρεμπέλα Π., Μικρόν Ευχολόγιον τ. Β΄ (έκδοση β΄), Εκδόσεις Αδελφότητος Θεολόγων «Ο Σωτήρ», Αθήνα 1998

Του ιδίου, Δογματική τ. 3 (έκδοση γ΄), Εκδόσεις Αδελφότητος Θεολόγων «Ο Σωτήρ», Αθήνα 2003

Φουντούλη Ι., Απαντήσεις εις Λειτουργικάς Απορίας, τ. Α΄ (έκδοση ε΄), Εκδόσεις Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 1997

Του ιδίου, Απαντήσεις εις Λειτουργικάς Απορίας, τ. Β΄ (έκδοση δ΄), Εκδόσεις Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 1994

Του ιδίου, Απαντήσεις εις Λειτουργικάς Απορίας, τ. Γ΄ (έκδοση β΄), Εκδόσεις Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 1991

Του ιδίου, Απαντήσεις εις Λειτουργικάς Απορίας, τ. Δ΄, Εκδόσεις Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 1994

Του ιδίου, Απαντήσεις εις Λειτουργικάς Απορίας, τ. Ε΄, Εκδόσεις Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 2003

Πηγή: http://psifides.pblogs.gr/2009/01/o-megas-agiasmos-twn-theofaneiwn.html

Αγία Θεοφάνεια

Εορτάζει στις 6 Ιανουαρίου εκάστου έτους.

Τους ουρανούς βάπτισμα του Χριστού σχίσαν,

Τους αυτό μη χραίνοντας ένδον εισάγει.

Βάπτισεν εν ποταμώ Χριστόν Πρόδρομος κατά έκτην.

Τα Αγία Θεοφάνεια είναι μία από τις αρχαιότερες εορτές της εκκλησίας μας η οποία θεσπίσθηκε το 2ο αιώνα μ.Χ. και αναφέρεται στη φανέρωση της Αγίας Τριάδας κατά τη βάπτιση του Ιησού Χριστού. Η ιστορία της βάπτισης έχει ως εξής: Μετά από θεία εντολή ο Ιωάννης ο Πρόδρομος εγκατέλειψε την ερημική ζωή και ήλθε στον Ιορδάνη ποταμό όπου κήρυττε και βάπτιζε. Εκεί παρουσιάσθηκε κάποια ημέρα ο Ιησούς και ζήτησε να βαπτισθεί. Ο Ιωάννης, αν και το Άγιο Πνεύμα τον είχε πληροφορήσει ποιος ήταν εκείνος που του ζητούσε να βαπτισθεί, στην αρχή αρνείται να τον βαπτίσει ισχυριζόμενος ότι ο ίδιος έχει ανάγκη να βαπτισθεί από Εκείνον. Ο Ιησούς όμως του εξήγησε ότι αυτό ήταν το θέλημα του Θεού και τον έπεισε να τον βαπτίσει. Και τότε μπροστά στα έκπληκτα μάτια των θεατών διαδραματίσθηκε μία μοναδική και μεγαλειώδης σκηνή, όταν με την μορφή ενός περιστεριού κατήλθε το Άγιο Πνεύμα και κάθισε επάνω στο βαπτιζόμενο Ιησού, ενώ συγχρόνως ακούσθηκε από τον ουρανό η φωνή του Θεού η οποία έλεγε: «Ούτος εστίν ο Υιός μου ο αγαπητός, εν ω ευδόκησα» («Αυτός είναι ο αγαπημένος μου Υιός, αυτός είναι ο εκλεκτός μου»).

Από τότε και το Βάπτισμα των χριστιανών, δεν είναι «εν ύδατι», όπως το βάπτισμα «μετανοίας» του Ιωάννη, αλλά «εν Πνεύματι Αγίω». Ο Κύριος με το να βαπτιστεί αγίασε το νερό, το έκανε νερό αγιασμού και συμφιλίωσης με το Θεό. Έτσι η Βάπτιση του Κυρίου άνοιξε τη θύρα του Μυστηρίου του Βαπτίσματος. Με την καθαρτική χάρη του αγίου Βαπτίσματος ο παλαιός αμαρτωλός άνθρωπος ανακαινίζεται και με την τήρηση των θείων εντολών γίνεται κληρονόμος της βασιλείας των ουρανών.

Απολυτίκιον

Ήχος β’.

Ότε τη επιφανεία σου εφώτισας τα σύμπαντα, τότε η αλμυρά της απιστίας θάλασσα έφυγε, και Ιορδάνης κάτω ρέων εστράφη, προς ουρανόν ανυψών ημάς. Αλλά τω ύψει των θείων εντολών σου, συντήρησον Χριστέ ο Θεός, πρεσβείες της Θεοτόκου, και σώσον ημάς.

Έτερον Απολυτίκιον  (Κατέβασμα)

Ήχος α’.

Εν Ιορδάνη βαπτιζομένου σου Κύριε, η της Τριάδος εφανερώθη προσκύνησις· του γαρ Γεννήτορος η φωνή προσεμαρτύρει σοι, αγαπητόν σε Υιόν ονομάζουσα· και το Πνεύμα εν είδει περιστεράς, εβεβαίου του λόγου το ασφαλές. Ο επιφανείς Χριστέ ο Θεός, και τον κόσμον φωτίσας δόξα σοι.

Κοντάκιον

Ήχος δ’. Αυτόμελον.

Επεφάνης σήμερον τη οικουμένη, και το φως σου Κύριε, εσημειώθη εφ᾽ ημάς, εν επιγνώσει υμνούντάς σε· Ήλθες, εφάνης, το Φως το απρόσιτον.

Μεγαλυνάριον

Άφεσιν πηγάζων τοις εξ Αδάμ, ο της αφθαρσίας, ανεξάντλητος ποταμός, εν τω Ιορδάνη, βαπτίζεται θελήσει· αντλήσωμεν ουν πάντες, ύδωρ σωτήριον.

Οπτικοακουστικό Υλικό

Ακούστε το απολυτίκιο! media

Ακούστε το απολυτίκιο!

Αγία Θεοφάνεια

Αγία Θεοφάνεια

Αγία Θεοφάνεια

Αγία Θεοφάνεια

Αγία Θεοφάνεια

Αντρέι Ρουμπλιόβ – Η Βάπτιση, Ναός του Ευαγγελισμού, 1405

Αγία Θεοφάνεια

Αγία Θεοφάνεια

Αγία Θεοφάνεια – Ρώσικη εικόνα (Pskov), τέλος 13ου, αρχές 14ου αιώνα μ.Χ.

Αγία Θεοφάνεια

Αγία Θεοφάνεια – Ίδε ο αμνός του Θεού ο αίρων την αμαρτίαν του κόσμου

Πηγή: saint.gr 

Του Αλέξανδρου Φ. Καραμπάτσου

Μία από τις πιο γνωστές και λαοφιλείς ακολουθίες της Εκκλησίας μας είναι αυτή του αγιασμού των υδάτων. Στην Ορθόδοξη Εκκλησία η ακολουθία αυτή παρουσιάζεται σε δύο τύπους, τον μεγάλο και τον μικρό αγιασμό, ανήκει δε στην κατηγορία των μυστηριοειδών τελετών. Μυστηριοδείς καλούνται οι ακολουθίες μέσω των οποίων παρέχεται αοράτως η θεία χάρη με αισθητούς χειρισμούς και σημεία, δεν έχουν συσταθεί όμως από τον Κύριο ούτε είναι αναγκαίες προς σωτηρία όπως τα μυστήρια.

Είναι γνωστές σε όλους οι διάφορες ευλαβείς παρανοήσεις που υφίστανται σε σχέση με τον αγιασμό γενικώς, ιδίως δε με τον μεγάλο… Για τον λόγο αυτό κρίνεται σκόπιμο προς άρση των παρεξηγήσεων να παρουσιαστούν ακροθιγώς τα όσα σχετικά ισχύουν.

1. Διάκριση μεταξύ μεγάλου και μικρού αγιασμού

Μέγας αγιασμός ονομάζεται η ακολουθία που τελείται στο ναό δύο φορές το έτος (5 και 6 Ιανουαρίου) σε ανάμνηση της βαπτίσεως του Χριστού στον Ιορδάνη. Μικρός αγιασμός είναι ο συνήθως τελούμενος στους ναούς κατά την 1η εκάστου μηνός και σε διάφορες άλλες περιπτώσεις (θεμελιώσεις οίκων, εγκαίνια καταστημάτων, δημοσίων έργων κτλ.). Γίνεται σαφές λοιπόν ότι κακώς νομίζεται ότι ο αγιασμός της παραμονής των Θεοφανείων είναι ο μικρός αγιασμός και της κυρίας ημέρας ο μέγας. Κατά τις δύο αυτές ημέρες τελείται η ακολουθία του μεγάλου αγιασμού.

Η τέλεση του μεγάλου αγιασμού την παραμονή της μεγάλης εορτής είναι συνήθεια που επικράτησε κατά τους νεότερους χρόνους χάριν εξυπηρέτησης των πιστών. Η όποια διάκριση μεταξύ της αγιαστικής χάριτος του αγιασμού της παραμονής και της ημέρας των Θεοφανείων είναι λανθασμένη αν όχι απαράδεκτη.

2. Φύλαξη αγιασμού κατ’ οίκον

Ο μέγας αγιασμός δύναται να φυλάσσεται κατ’; οίκον προς εξυπηρέτηση των αναγκών των πιστών. Αυτό αναφέρεται ρητώς στο κείμενο της ακολουθίας: «ίνα πάντες οι αρυόμενοι και μεταλαμβάνοντες έχοιεν αυτό προς ιατρείαν παθών, προς αγιασμόν οίκον, προς πάσαν ωφέλειαν επιτήδειον» καθώς επίσης και στον λόγο του Ι. Χρυσοστόμου ο οποίος γράφει σχετικά: «κατά την εορτήν ταύτην άπαντες υδρεύονται, οίκαδε τα νάματα φέροντες και εις ενιαυτόν ολόκληρον φυλάττουσιν».

Απαραίτητη βεβαίως προϋπόθεση για την κατ’; οίκον διατήρηση του καθαγιασμένου ύδατος είναι η ευλαβής και μετά μεγίστης προσοχής φύλαξή του.

3. Μέγας αγιασμός και νηστεία

Επικρατεί η αντίληψη ότι η νηστεία της 5ης Ιανουαρίου έχει οριστεί λόγω της επικείμενης μετάληψης του μεγάλου αγιασμού της επομένης. Μία τέτοια εκδοχή όμως δεν μαρτυρείται από την παράδοση της Εκκλησίας μας αλλά προέρχεται από παρανόηση μιας άλλης αρχαιότατης πράξης. Από τους πρωτοχριστιανικούς ήδη χρόνους, της μεγάλης δεσποτικής εορτής των Θεοφανείων προηγούνταν προπαρασκευαστική νηστεία που αφορούσε το ομαδικό βάπτισμα των κατηχουμένων που γινόταν κατά την ημέρα αυτή. Τότε νήστευαν όχι μόνον ο βαπτιζόμενος και ο βαπτίζων αλλά και σύμπασα η Εκκλησία.

Την αιτιολόγηση της νηστείας της παραμονής λόγω της λήψης αγιασμού δεν δικαιολογεί ούτε η σύγχρονη πράξη κατά την οποία τελείται μέγας αγιασμός και κατά την παραμονή. Ο λαός μεταλαμβάνει του μεγάλου αγιασμού της παραμονής χωρίς να νηστεύει την προηγουμένη (4η Ιανουαρίου) αλλά ούτε καταλύει την νηστεία της παραμονής των Θεοφανείων (5ης Ιανουαρίου) μετά την λήψη του.

Μολαταύτα η νηστεία της παραμονής, αν και δεν συνδέεται όπως αναφέραμε παραπάνω, με την μετάληψη του αγιασμού, πρέπει σε κάθε περίπτωση να τηρηθεί ως προπαρασκευή για την μεγάλη δεσποτική εορτή των Θεοφανείων που ακολουθεί. Αυτό άλλωστε συμβαίνει με όλες τις μεγάλες εορτές του εκκλησιαστικού έτους.

Για την μετάληψη του μεγάλου αγιασμού απαιτείται τέλεια αποχή τροφής και ποτού από του δείπνου ή του μεσονυκτίου της προηγούμενης ημέρας μέχρι της μεταλήψεως. Εξαίρεση αποτελεί η έκτακτη μετάληψη αγιασμού σε περιπτώσεις ασθενειών, κινδύνων κτλ.. Και εκεί όμως η πνευματική νηστεία όπως ορίζεται από τον απόστολο Παύλο (Β΄ Κορ. 7,1) είναι απαραίτητη.

4. Μέγας αγιασμός και θεία κοινωνία

Μέγας αγιασμός φυλάσσεται στον ναό καθ’; όλο το έτος σε ειδική φιάλη. Σκοπός της πράξης αυτής είναι η διευκόλυνση των πιστών και η εξυπηρέτηση των αναγκών τους. Πιο συγκεκριμένα ο μέγας αγιασμός δίδεται συνήθως ως ευλογία σε πιστούς που βρίσκονται υπό επιτίμιο του πνευματικού και δεν επιτρέπεται να κοινωνήσουν. Η πράξη αυτή όμως εάν δεν κατανοηθεί ορθά γεννά ακραίες παρεξηγήσεις. Μια όμοια παρανόηση έγκειται στην αντίληψη ότι η θεία κοινωνία κατά τα Θεοφάνεια δεν είναι απαραίτητη αφού υποκαθίσταται από την λήψη αγιασμού. Ο μέγας αγιασμός σε καμία περίπτωση δεν δύναται να υποκαταστήσει τη μετάληψη του Κυριακού σώματος και αίματος. Δεν θεωρείται υποκατάστατο ούτε όμοιο και ισότιμο. Ο αγιασμός είναι το δεύτερο μετά από την θεία κοινωνία ιερό μυστηριακό είδος.

5. Διαφορά αγιαστικής χάριτος μεγάλου και μικρού αγιασμού

Ένα θέμα το οποίο απασχολεί τους πιστούς είναι η διαφορά της παρεχόμενης δια των δύο τύπων του αγιασμού χάριτος. Σε κάθε περίπτωση το ερώτημα για την Ορθόδοξη παράδοση και θεολογία θεωρείται σχολαστικό. Στην συνείδηση της Εκκλησίας τόσο ο μέγας όσο και ο μικρός αγιασμός είναι ύδωρ καθαγιασμένο δια της επιφοιτήσεως του αγίου Πνεύματος παρεχόμενο στους πιστούς «πρός πάσαν ωφέλειαν». Η όποια διαφορά δεν έγκειται στην παρεχόμενη χάρη αλλά στην χρήση του καθαγιασμένου ύδατος η οποία αποκαλύπτεται μέσω των κειμένων των ακολουθιών του αγιασμού. Η έμφαση στον μικρό αγιασμό δίδεται στην ίαση των σωματικών και ψυχικών ασθενειών και στην θεραπεία των παθών και των αλγηδόνων ενώ στον μεγάλο αγιασμό στα αιτήματα τούτα προστίθενται και άλλα παρόμοια και ποικίλα.

Εάν λάβουμε υπόψη μας το γεγονός ότι κατά τα πρωτοχριστιανικά χρόνια ο καθαγιασμός του ύδατος των Θεοφανείων ήταν ο καθαγιασμός του ύδατος του αγίου βαπτίσματος εντός του οποίου βαπτίζονταν οι κατηχούμενοι μετά την άντληση ενός μέρους του από τους πιστούς για ευλογία, ίσως έχουμε την απάντηση στο ερώτημα γιατί ο μεν ένας ονομάζεται «μέγας» ο δε άλλος «μικρός».

6. Άντληση του αγιασμού και διατήρησή του από τους πιστούς

Σε μεγάλες πόλεις και ενορίες όπου η προσέλευση των πιστών είναι μεγάλη θα ήταν σκόπιμο και εύτακτο να γίνει από τον λειτουργό ιερέα μια επισήμανση προς τους πιστούς οι οποίοι συνωστίζονται για να γεμίσουν πλήρως μεγάλα σκεύη και φιάλες με τα γνωστά σε όλους επακόλουθα. Οι προσερχόμενοι θα μπορούσαν να παίρνουν μια μικρή ποσότητα καθαγιασμένου ύδατος και να προσθέσουν σε αυτό κοινό (μη καθαγιασμένο) ύδωρ κατ’; οίκον. Αναμειγνύοντας αγιασμό με κοινό ύδωρ μετατρέπεται και το κοινό ύδωρ σε αγιασμό και έτσι οι πιστοί έχουν όση ποσότητα αγιασμού επιθυμούν. Το ίδιο μπορούν να πράξουν επίσης όταν η ποσότητα του αγιασμού που φυλάσσεται κατ’; οίκον φαίνεται ότι εξαντλείται. Απαραίτητη προϋπόθεση όμως είναι να μην έχει ολοτελώς εξαντληθεί το καθαγιασμένο ύδωρ. Αυτός ο τρόπος χρησιμοποιείται από τους λειτουργούς ιερείς για την αύξηση της ποσότητας όλων των υγρών μυστηριακών ειδών ακόμη και του τιμίου αίματος της θείας ευχαριστίας όταν η προσέλευση των πιστών είναι μεγάλη.

Τον μεγάλο αγιασμό που λαμβάνουν από τον ναό μπορούν οι πιστοί να τον προσθέσουν στην φιάλη του αγιασμού που τυχόν διατηρούν κατ’; οίκον από προηγούμενα έτη. Ένας άλλος τρόπος οικονομίας των πραγμάτων είναι να αδειάσουν τη φιάλη χρησιμοποιώντας τον παλαιό αγιασμό σε κάποια ιερή χρήση (ραντισμό κτλ.) και κατόπιν να γεμίσουν την φιάλη με αγιασμό που μόλις έλαβαν από τον ναό.

7. «Σήμερον των υδάτων αγιάζεται η φύσις …;»

Μία λιγότερο διαδεδομένη πλην όμως σοβαρή παρανόηση αφορά την λαϊκή αντίληψη ότι κατά την ημέρα των Θεοφανείων όλα αδιακρίτως τα ύδατα είναι καθαγιασμένα. Το όλο θέμα εδράζεται στην παρανόηση της έννοιας των ποιητικών εκφράσεων «Σήμερον των υδάτων αγιάζεται η φύσις …;» κτλ.. Επ’; ουδενί λόγω όμως μπορεί να υποστηριχθεί ότι όλα τα ύδατα καθαγιάζονται αυτομάτως κατά την ημέρα αυτή και ότι έχουν την δύναμη και την χάρη του μεγάλου αγιασμού. Εξάλλου εάν συνέβαινε κάτι τέτοιο η τέλεση του αγιασμού θα ήταν άνευ νοήματος. Η ως άνω υμνολογική έκφραση και όλες οι όμοιες με αυτή αναφέρονται στην φύση του ύδατος ως υλικού στοιχείου η οποία εξαγιάστηκε μέσω του βαπτίσματος του Χριστού.

Η έννοια του «σήμερον» άλλωστε αφορά την σχετικοποίηση του χρόνου εντός της θείας λατρείας και εμφανίζεται στην υμνολογία πολλών άλλων μεγάλων εορτών. Τα μέλη της Εκκλησίας πλησιάζουν τα θεία γεγονότα ως γενόμενα «σήμερον» και μη δεσμευόμενα από τον ανθρώπινο χρόνο αφού η σωστική τους χάρη «διαμένει εις τον αιώνα του αιώνος».

8. Λειτουργικά θέματα

Τελειώνοντας την διαπραγμάτευση του ζητήματος θα αναφερθούμε σε τρία σημεία που αφορούν την λειτουργική υφή της ακολουθίας του μεγάλου αγιασμού.

Α) Ο πρόλογος της καθαγιαστικής ευχής

Της ευχής «Μέγας εί Κύριε …;», που είναι η καθαγιαστική του ύδατος, προηγείται ένα κείμενο («Τριάς υπερούσιε …;») που δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ως ευχή διότι δεν περιλαμβάνει καμία επίκληση ή αίτηση. Πρόκειται για ένα εγκώμιο πομπώδους ύφους που γράφτηκε με σκοπό να εκφωνηθεί ως ένα είδος εγκωμιαστικού ή κηρυγματικού λόγου. Σε κάποια χειρόγραφα υπάρχει, σε άλλα όμως όχι. Σήμερα έχει επικρατήσει να διαβάζεται μόνον κατά τον αγιασμό της ημέρας των Θεοφανείων και όχι κατ’; αυτόν της παραμονής. Σε κάθε περίπτωση δεν ανήκει στον οργανικό άξονα της ακολουθίας.

Β) Η επίκληση του αγίου Πνεύματος

Η ευχή «Μέγας εί Κύριε …;», που κατά μία εκδοχή είναι έργο του Μεγ. Βασιλείου, ως έχει σήμερα στα έντυπα λειτουργικά βιβλία περιλαμβάνει δύο επικλήσεις του αγίου Πνεύματος («αυτός ούν φιλάνθρωπε βασιλέυ …;» και «Αυτός και νυν, δέσποτα, αγίασον το ύδωρ τούτο …;»). Κάτι τέτοιο όμως φαίνεται λογικά και λειτουργικά άτοπο αφού ο καθαγιασμός θα γίνει μόνον μια φορά και σε συγκεκριμένη στιγμή. Η πιθανότερη εξήγηση του παραδόξου αυτού θέματος είναι η πιθανότητα αντιγραφικού σφάλματος σε κάποιο χειρόγραφο που μετέπειτα χρησιμοποιήθηκε για την έντυπη έκδοση. Η επίκληση γινόταν μόνον μία φορά κατά την φράση «αυτός ούν φιλάνθρωπε βασιλέυ …;» ενώ όπως φαίνεται σε όλα τα παλαιά χειρόγραφα η δεύτερη φράση δεν ήταν επίκληση αφού η ορθή μορφή της είναι «Αυτός και νυν, δέσποτα, αγιάσας το ύδωρ τούτο …; δος πάσι …;».

Γ) Η εμβάπτιση του τιμίου σταυρού

Η εμβάπτιση του τιμίου σταυρού στο ύδωρ του μεγάλου αγιασμού είναι μεταγενέστερη και εισήχθη για να εικονιστεί παραστατικότερα η βάπτιση του Κυρίου στον Ιορδάνη. Σε καμία περίπτωση δεν καθαγιάζει το ύδωρ το οποίο είναι ήδη καθαγιασμένο από την ευχή «Μέγας εί Κύριε …;» που προηγήθηκε. Από επίδραση του μεγάλου αγιασμού εισήχθη προοδευτικά και στον μικρό αγιασμό.

Επίλογος

Ο αγιασμός είναι πράγματι ένα πολύτιμο και ιερότατο μυστηριακό είδος το οποίο με πολύ σοφία προσφέρει η Εκκλησία στον λαό της. Μέσω αυτού ο πιστός εξαγιάζεται, χαριτώνεται και ενδυναμώνεται στον πνευματικό αγώνα του. Σε κάθε περίπτωση όμως απαιτείται από όλους μας, κληρικούς και λαϊκούς, μεγάλη προσοχή στην συντήρηση των ορθών παραδόσεων που συνοδεύουν αυτό το θείο δώρο, το πλήρες χάριτος και θεϊκής ευλογίας, ώστε να αποφεύγονται παρερμηνείες και παρεξηγήσεις που όσο ευλαβείς και αν είναι δεν συνάδουν με τα παραδεδομένα.

Βοηθήματα:

Βαλληνδρά Ν., Μητροπολίτου πρ. Πατρών, «Περί του μεγάλου αγιασμού και της χρήσεως αυτού». Στα Δίπτυχα της Εκκλησίας της Ελλάδος, Εκδόσεις Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 1999

Τρεμπέλα Π., Μικρόν Ευχολόγιον τ. Β΄ (έκδοση β΄), Εκδόσεις Αδελφότητος Θεολόγων «Ο Σωτήρ», Αθήνα 1998

Του ιδίου, Δογματική τ. 3 (έκδοση γ΄), Εκδόσεις Αδελφότητος Θεολόγων «Ο Σωτήρ», Αθήνα 2003

Φουντούλη Ι., Απαντήσεις εις Λειτουργικάς Απορίας, τ. Α΄ (έκδοση ε΄), Εκδόσεις Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 1997

Του ιδίου, Απαντήσεις εις Λειτουργικάς Απορίας, τ. Β΄ (έκδοση δ΄), Εκδόσεις Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 1994

Του ιδίου, Απαντήσεις εις Λειτουργικάς Απορίας, τ. Γ΄ (έκδοση β΄), Εκδόσεις Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 1991

Του ιδίου, Απαντήσεις εις Λειτουργικάς Απορίας, τ. Δ΄, Εκδόσεις Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 1994

Του ιδίου, Απαντήσεις εις Λειτουργικάς Απορίας, τ. Ε΄, Εκδόσεις Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 2003

Πηγή: http://psifides.pblogs.gr/2009/01/o-megas-agiasmos-twn-theofaneiwn.html

Τα Αγία Θεοφάνεια είναι μία από τις αρχαιότερες εορτές της εκκλησίας μας η οποία θεσπίσθηκε το 2ο αιώνα μ.Χ. και αναφέρεται στη φανέρωση της Αγίας Τριάδας κατά τη βάπτιση του Ιησού Χριστού. Η ιστορία της βάπτισης έχει ως εξής: Μετά από θεία εντολή ο Ιωάννης ο Πρόδρομος εγκατέλειψε την ερημική ζωή και ήλθε στον Ιορδάνη ποταμό όπου κήρυττε και βάπτιζε. Εκεί παρουσιάσθηκε κάποια ημέρα ο Ιησούς και ζήτησε να βαπτισθεί. Ο Ιωάννης, αν και το Άγιο Πνεύμα τον είχε πληροφορήσει ποιος ήταν εκείνος που του ζητούσε να βαπτισθεί, στην αρχή αρνείται να τον βαπτίσει ισχυριζόμενος ότι ο ίδιος έχει ανάγκη να βαπτισθεί από Εκείνον. Ο Ιησούς όμως του εξήγησε ότι αυτό ήταν το θέλημα του Θεού και τον έπεισε να τον βαπτίσει. Και τότε μπροστά στα έκπληκτα μάτια των θεατών διαδραματίσθηκε μία μοναδική και μεγαλειώδης σκηνή, όταν με την μορφή ενός περιστεριού κατήλθε το Άγιο Πνεύμα και κάθισε επάνω στο βαπτιζόμενο Ιησού, ενώ συγχρόνως ακούσθηκε από τον ουρανό η φωνή του Θεού η οποία έλεγε: «Ούτος εστίν ο Υιός μου ο αγαπητός, εν ω ευδόκησα» («Αυτός είναι ο αγαπημένος μου Υιός, αυτός είναι ο εκλεκτός μου»).

Από τότε και το Βάπτισμα των χριστιανών, δεν είναι «εν ύδατι», όπως το βάπτισμα «μετανοίας» του Ιωάννη, αλλά «εν Πνεύματι Αγίω». Ο Κύριος με το να βαπτιστεί αγίασε το νερό, το έκανε νερό αγιασμού και συμφιλίωσης με το Θεό. Έτσι η Βάπτιση του Κυρίου άνοιξε τη θύρα του Μυστηρίου του Βαπτίσματος. Με την καθαρτική χάρη του αγίου Βαπτίσματος ο παλαιός αμαρτωλός άνθρωπος ανακαινίζεται και με την τήρηση των θείων εντολών γίνεται κληρονόμος της βασιλείας των ουρανών.
Πηγές:saint.gr- optiko.net

Διαλάμπει στο λειτουργικό πλαίσιο η σημερινή εορτή. Ο υμνογράφος την συγκρίνει με την εορτή των Χριστουγέννων λέγοντας «λαμπρά μεν η παρελθούσα Εορτή, λαμπροτέρα δε Σωτήρ η επερχομένη »[1] (επερχομένη εννοεί τα Θεοφάνεια). Θεοφάνεια, δηλαδή η φανέρωση του μεγάλου μυστηρίου της Αγίας Τριάδος. Η φανέρωση της Αγίας, Ομοουσίου και Αδιαιρέτου Τριάδος στον κόσμο. Βαπτίζεται ο Χριστός στον Ιορδάνη και ο Θεός Πατέρας πιστοποιεί τη θεότητα του Υιού Του. Βαπτίζεται ο Χριστός, για να ανοίξει το δρόμο προς το βάπτισμα και να καθιερώσει το μυστήριο.

Σήμερα, από τη χαρά που έφερε ο Σωτήρας μας Χριστός, χωρίστηκαν η γη και η θάλασσα και απ΄ άκρη ως άκρη γέμισε ο κόσμος ευφροσύνη. Η σημερινή γιορτή αποκαλύπτει μεγαλύτερα θαύματα από εκείνη της Χριστουγεννιάτικης νύκτας. Γιατί εκείνη τη νύκτα που μας πέρασε χαιρότανε μονάχα η γη, καθώς βάσταζε πάνω της στην αγκαλιά της φάτνης τον Παντοκράτορα Θεό. Σήμερα όμως, που γιορτάζουμε τα Θεοφάνεια, ευφραίνεται μαζί της και η θάλασσα. Και ευφραίνεται γιατί διά μέσου του Ιορδάνη λαμβάνει μέρος και αυτή στην ευλογία του αγιασμού, λέει ο Άγιος Πρόκλος Κωνσταντινουπόλεως [2].

Η σημερινή εορτή αλλιώς ονομάζεται εορτή της παλιγγενεσίας [3], δηλαδή μια αναζωογόνηση. Ο λαός μετά την ενσάρκωση του Κυρίου, αναμένει την παλιγγενεσία, η οποία είναι ζωοποιός. «Νυν ποτνιάται της παλιγγενεσίας. Ως ζωοποιού· την χάριν δε Παρθένε » [4].

Μετά την ενανθρώπησή Του, ο Κύριος θέλοντας να εκπληρώσει το Μωσαϊκό Νόμο, ο οποίος πρόσταζε τη βάπτιση των ανθρώπων στον Ιορδάνη ποταμό και την ομολογία των αμαρτιών τους, επισκέφθηκε τον εν γεννητοίς γυναικών μείζονα, Ιωάννη τον Πρόδρομο και Βαπτιστή [5], και τον παρακάλεσε όπως τον βαπτίσει, παρόλο που δεν χρειαζόταν να βαπτισθεί, λόγω του ότι ήταν αναμάρτητος «ο πάσης επέκεινα καθαρότητος » [6].

Κατά τη βάπτιση του Θεανθρώπου η φωνή του Θεού Πατέρα φανέρωσε το πρόσωπο του Υιού και το Άγιο Πνεύμα σαν δείκτης επιβεβαίωσε τα λεγόμενα, πως πράγματι ο βαπτιζόμενος είναι ο Υιός του Θεού. Ο Πατέρας φωνάζει από τους ουρανούς «ούτός εστιν ο υιός μου ο αγαπητός, εν ω ευδόκησα » [7], ο Υιός βαπτίζεται και το Άγιο Πνεύμα «καταβαίνον ωσεί περιστεράν και ερχόμενον επ᾿ αυτόν » [8].

Η αρχή της σημερινής εορτής είναι ανάλογη προς την εορτή των Χριστουγέννων. Την 6η Ιανουαρίου εόρταζαν κατά το παλαιό ημερολόγιο το χειμερινό ηλιοστάσιο οι εθνικοί της Αιγύπτου και της Αραβίας. Κατά τις αρχές του Γ´ αιώνος πρώτοι οι αιρετικοί οπαδοί του Βασιλείδου επεχείρησαν την αντικατάσταση της ειδωλολατρικής αυτής εορτής με την εορτή του βαπτίσματος του Χριστού [9]. Λίγο αργότερα η Εκκλησία της Ανατολής καθόρισε την 6η Ιανουαρίου ως ημέρα εορτής των Επιφανείων ή Θεοφανείων. Ο Απόστολος Παύλος ομιλεί για την «επιφάνειαν της δόξης του μεγάλου Θεού » [10]. Αλλού τονίζει, ότι διά του Χριστού «επεφάνη η χάρις του Θεού η σωτήριος πασιν ανθρώποις » [11].

Μας καλεί ο Κύριος, σύμφωνα με τον Προφήτη Ησαΐα, να διαλεχθούμε δεύτε διαλεχθώμεν, λέγει Κύριος [12]. Να αναφερθεί ότι η λέξη αυτή έχει 2 έννοιες. Η μια έννοια σημαίνει να κάνουμε διάλογο, να συζητήσουμε και η άλλη έννοια «διαλεχθούμε», που σημαίνει να κριθούμε. Πολύ σημαντικό να μας καλεί ο Θεός να κάνουμε μαζί του διάλογο. Για να κάνουμε αυτό το διάλογο, χρειάζεται μια βασική προϋπόθεση, την οποία μας παρουσιάζει ο Προφήτης Ησαίας. «Λούσασθε και καθαροί γίνεσθε, αφέλετε τας πονηρίας από των ψυχών υμών » [13], αναφέρει. Προκειμένου να γίνει ο διάλογος με το Θεό, ο Προφήτης μας αναφέρει ότι πρέπει να λουστούμε και να καθαριστούμε. Και ασφαλώς δεν εννοεί την εξωτερική κάθαρση, αλλά την εσωτερική. Γι΄ αυτό και οι Πατέρες της Εκκλησίας συχνά ομιλούν για την κάθαρση των καρδιών και των ψυχών, μέσω του Μυστηρίου της Εξομολογήσεως.

Ο Άγιος Κύριλλος Ιεροσολύμων αναφέρει ότι βαπτίσθηκε ο Χριστός όχι για να συγχωρεθούν οι αμαρτίες του, αλλά για να δώσει θεία χάρη και αξία στους βαπτιζομένους.
Ο Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός αναφέρει έξι λόγους για τους οποίους βαπτίστηκε ο Σωτήρας Χριστός. Οι λόγοι είναι για να δείξει ότι εγώ χρειάζομαι κάθαρση, για να συντρίψει τα κεφάλια των δαιμόνων στο νερό, για να αγιάσει τον Ιωάννη τον Πρόδρομο και Βαπτιστή, για να εκπληρώσει τον Νόμο, για να αποκαλύψει στους ανθρώπους το μυστήριο της Αγίας Τριάδος και για να γίνει για μας τύπος και υπογραμμός και στο βάπτισμα.

Η σημερινή εορτή των Θεοφανείων συνιστά την πεμπτουσία ενός μεγαλείου, το οποίο παραπέμπει στην ανακαίνιση του ανθρώπου και την εν Χριστώ σωτηρία του. Ας δοξάζουμε τον βαπτισθέντα υπό του Τιμίου Προδρόμου Κύριό μας Ιησού Χριστό, για την τόση συγκατάβαση και αγάπη με την οποία εργάστηκε τη λύτρωσή μας από την αμαρτία, για την αναγέννηση της ψυχής μας και την υιοθεσία μας και γιατί μας άνοιξε και πάλι το δρόμο.

Παραπομπές:

1. Στιχηρό Ιδιόμελο Αποστίχων του εσπερινού της 2ας Ιανουαρίου.
2. Αγίου Πρόκλου Κωνσταντινουπόλεως, Λόγος στα Θεοφάνεια.
3. Η λέξη αυτή χρησιμοποιείται 2 φορές στην Καινή Διαθήκη. Η πρώτη είναι στο σημείο που ακολούθησαν το Χριστό οι μαθητές Του και τους ανήγγειλε ότι κατά τη Δευτέρα Παρουσία θα καθίσουν εν τη παλιγγενεσία Του. Συνεπώς, ο Χριστός εννοεί την ανάσταση των νεκρών κατά τη Δευτέρα Παρουσία Του. Η δεύτερη αναφορά γίνεται από τον Απόστολο Παύλο, ο οποίος στην προς Τίτο επιστολή του ομιλεί για παλιγγενεσία και εννοεί το βάπτισμα «έσωσεν ημάς διά λουτρού παλιγγενεσίας και ανακαινώσεως πνεύματος αγίου» (Τίτον 3, 5). Άρα, το βάπτισμα που δεχθήκαμε είναι παλιγγενεσία, δηλαδή μια δεύτερη γέννηση αφού εξερχόμαστε από την μήτρα της Εκκλησίας, την αγία κολυμβήθρα.
4. Τροπάριο β΄ κανόνος, θ΄ ωδής στον όρθρο της 25ης Δεκεμβρίου.
5. Μαυθαίου 11,11.
6. 3ο Στιχηρό Ιδιόμελο των Αίνων της εορτής των Θεοφανείων «Το αληθινόν φως επεφάνη, και πάσι τον φωτισμόν δωρείται. Βαπτίζεται Χριστός μεθ᾽ ημών, ο πάσης επέκεινα καθαρότητος· ενίησι τον αγιασμόν τω ύδατι, και ψυχών τούτο καθάρσιον γίνεται· επίγειον το φαινόμενον, και υπέρ τους ουρανούς το νοούμενον· διά λουτρού σωτηρία, δι᾽ ύδατος το Πνεύμα· διά καταδύσεως, η προς Θεόν ημών άνοδος γίνεται· θαυμάσια τα έργα σου Κύριε! δόξα σοι».
7. Ματθαίου 3, 17.
8. Ματθαίου 3,16.
9. Κλήμεντος Αλεξανδρέως, Στρωματείς, βιβλίο α΄.
10. Τίτου 2,13.
11. Τίτου 2,11.
12. Ησαίου 1,18.
13. Ησαίου 1, 16.

Ο κ. Νικόλαος Ξιώνης, επίκ. Καθηγητής της Θεολογικής Σχολής Αθηνών, στο δεύτερο και τελευταίο μέρος της συνέντευξής του στη Πεμπτουσία αναφέρεται στην διά της σαρκώσεως του Λόγου αποκατάσταση της ειρήνης και την αναγνώριση της δημιουργικής αρχής από τον άνθρωπο.

Ο Καθηγητής Σωτήριος Δεσπότης, Πρόεδρος του Τμήματος Κοινωνικής Θεολογίας και Θρησκειολογίας της Θεολογικής Σχολής Αθηνών, στο τέταρτο μέρος της συνέντευξής του στην Πεμπτουσία αναφέρεται στο γεγονός της Βαπτίσεως του Κυρίου από τον Ιωάννη τον Πρόδρομο στον Ιορδάνη ποταμό και την σημασία του στη διδασκαλία της Εκκλησίας και τη ζωή του ανθρώπου.

Την 6η Ιανουαρίου εορτάζει η Εκκλησία μας την μεγάλη δεσποτική εορτή των Θεοφανείων. Η Βάπτιση τού Ιησού είναι το γεγονός εκείνο που επισημοποίησε την έλευση τού Μεσσία. Αν και ο ίδιος ο Κύριος δεν είχε ανάγκη άφεσης των αμαρτιών, εντούτοις προσέρχεται στον Ιωάννη «του βαπτισθήναι υπ’ αυτού και πληρώσαι πάσαν δικαιοσύνην» (Ματθ. 3,13-15). Για τον Ιησού υπογραμμίζεται από όλη την ευαγγελική παράδοση, ότι με την είσοδό του στα νερά του ποταμού «ευθύς ανέβη από του ύδατος» (Ματθ. 3, 16) ή «ευθύς αναβαίνων εκ του ύδατος…» (Ματθ. 1,10), για να γίνει σαφής αντιδιαστολή από όλες τις άλλες βαπτίσεις που έκανε ο Ιωάννης και οι οποίες αργοπορούσαν λόγω της εξομολόγησης που προηγείτο.

Το βάπτισμα του Ιησού έχει άμεση σχέση με τη σωτηρία του κόσμου. Ο Ιησούς ήταν αναμάρτητος αλλά έγινε «αμνός του Θεού» και πήρε επάνω του όλες τις αμαρτίες των ανθρώπων (Ιωαν. 1,29 & 1,36). Έτσι το βάπτισμα του Ιορδάνη «προτυπώνει» και προαναγγέλλει το άλλο «βάπτισμα» του Ιησού, τη σταυρική θυσία του (Μαρκ. 10,38 & Λουκ. 12,50), με την οποία πραγματοποιήθηκε όχι μόνο η «άφεσις των αμαρτιών» αλλά και η λύτρωση του κόσμου. Μέσω του Βαπτίσματος Του, ο Χριστός αγιάζει τον κόσμο και δίνει στον άνθρωπο την δυνατότητα επιστροφής στον Παράδεισο που απώλεσε ο Αδάμ. Κατά την παννυχίδα των Θεοφανείων, μετά τον αγιασμό του ύδατος και τη Θεία Μετάληψη βαπτίζονταν σ’ αυτό οι κατηχούμενοι. Ήταν η εορτή τού «φωτισμού» των χριστιανών. Ακόμη, η τριπλή βύθιση στο νερό κατά το Βάπτισμα, συμβολίζει την τριήμερο παραμονή τού Θεανθρώπου στον Άδη και τη νίκη τής ζωής επί τού θανάτου.

Η Βάπτισις του Χριστού Ι.Μ. Μεγάλου Μετεώρου

Ας δούμε κάποια στοιχεία σχετικά με την εορτή των Θεοφανείων, η οποία μάλιστα εορταζόταν μαζί με τα Χριστούγεννα, κατά τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες. Από τον 3ο αι. ωστόσο, οι εορτές αρχίζουν να γίνονται ξεχωριστά στην Ανατολή κι έπειτα και στη Δύση. Την 6η Ιανουαρίου, οι εθνικοί τής Αιγύπτου και Αραβίας, εόρταζαν κατά το παλαιό ημερολόγιο το χειμερινό ηλιοστάσιο. Ο απόστολος Παύλος ομιλεί για την «επιφάνειαν της δόξης του μεγάλου Θεού» (Τίτ. 2, 13). Αλλού τονίζει, ότι διά του Χριστού «επεφάνη η χάρις του Θεού η σωτήριος πασιν ανθρώποις» (Τίτ. 2, 11). Ο ίδιος πάλι ομιλεί για τον Θεό, που «εφανερώθη εν σαρκί» (Α´ Τιμοθ. 3, 16). Κάτω από τις εκφράσεις αυτές του αποστόλου των εθνών αναγνωρίζει κανείς τους τόσο γνωστούς στους εθνικούς όρους «θεοφάνεια» και «επιφάνεια», που σήμαιναν την μεταξύ των ανθρώπων εμφάνιση της θεότητος ή του Θεού-αυτοκράτορος σε κάποια πόλη. Στην λατρεία του ηλίου, που νικά κατά το χειμερινό ηλιοστάσιο το σκότος της νύχτας, αντιπαρατίθεται η λατρεία τού Ηλίου της Δικαιοσύνης που ανέτειλε, κατά τον προφήτη Ησαΐα· «Γη Ζαβουλών και γη Νεφθαλείμ, οδόν θαλάσσης πέραν του Ιορδάνου, Γαλιλαία των εθνών, ο λαός ο καθήμενος εν σκότει είδε φως μέγα, και τοις καθημένοις εν χώρα και σκιά θανάτου, φως ανέτειλεν αυτοίς»(Ησ. 8, 23. 9, 1).

Η φανέρωση των τριών προσώπων τής Αγίας Τριάδος, κατά τη στιγμή τής Βαπτίσεως, μαρτυρεί την απαρχή τής αποστολής τού Ενσαρκωθέντος Λόγου στον κόσμο. Η φωνή τού Πατρός και η παρουσία τού Πνεύματος μαρτυρεί την αδιαίρετο, ομοούσιο και αΐδιο Θεότητα. Μπορούμε να μιλήσουμε εδώ για μια ιδιότυπη ενανθρώπιση της Αγίας Τριάδος, καθώς ο Υιός βαπτίζεται ως Άνθρωπος, ο Πατήρ εμφανίζεται ως Φωνή, το δε Πνεύμα λαμβάνει σάρκα, για να εξαγιάσει αυτήν. Παίρνει μάλιστα σώμα περιστεριού, τιμώντας τη σάρκα αλλά και λόγω τού συμβολισμού που έχει το συγκεκριμένο πτηνό στο να φέρνει ευχάριστες ειδήσεις.

ΟΜΙΛΙΑ ΣΤΟΝ ΑΠΟΣΤΟΛΟ ΤΗΣ ΕΟΡΤΗΣ ΤΩΝ ΘΕΟΦΑΝΕΙΩΝ

(Τίτ.β’ 11-14, γ’ 4-7)

Στα Επιφάνια, την φανέρωση στον κόσμο του Κυρίου και Θεού μας Ιησού Χριστού, αναφέρεται το Αποστολικό Ανάγνωσμα σήμερα, που γιορτάζουμε τα Άγια Θεοφάνεια. Ο Ιησούς, που όταν γεννήθηκε στη Βηθλεέμ, οι άνθρωποι τον αγνόησαν, μετά από 30 χρόνια εμφανίζεται δημοσίως στον Ιορδάνη. Και την ώρα της Βαπτίσεώς του Ιησού από τον Βαπτιστή Ιωάννη, ο Θεός Πατέρας Τον αποκαλύπτει ως Υιόν Του αγαπητόν, το δε Άγιον Πνεύμα, με μορφή περιστεράς κατεβαίνει πάνω στον Ιησού, για να επιβεβαιώσει τη φωνή του Θεού Πατέρα.

Με δοξολογική διάθεση ο Απόστολος Παύλος γράφει στον Μαθητή του Τίτο, όπως ακούσαμε σήμερα: «Επεφάνη η χάρις του Θεού» δηλαδή ο Θεός φανέρωσε τη χάρη Του, (που είναι ο Χριστός) για να σώσει όλους τους ανθρώπους (στίχ.11).

Πώς και γιατί μας έσωσε; Απαντά ο Απόστολος: «Μας έσωσε όχι με τα καλά μας έργα, που τυχόν κάναμε εμείς, αλλά γιατί μας σπλαχνίστηκε» (στίχ.5). Η μεγάλη αγάπη και ευσπλαχνία του Θεού χρησιμοποίησε πολλούς τρόπους για να σώσει τους ανθρώπους και τελικά κατέβηκε ο Ίδιος στη γη, όπως αναφέρει η Ευχή του Μεγάλου Αγιασμού των Θεοφανείων: «Δέσποτα, ου γαρ έφερες δια σπλάχνα ελέους σου, θεάσασθαι υπό του διαβόλου τυραννούμενον το γένος των ανθρώπων• αλλ’ ήλθες και έσωσας ημάς». Εδώ φαίνεται το μέγεθος της ευσπλαχνίας του Θεού• Εκείνος ο Άγιος και αναμάρτητος θυσιάστηκε για μάς. Εμάς δεν μας υπέβαλε σε καμμία θυσία, όπως θα ήταν δίκαιο, αφού εμείς είμαστε οι ένοχοι. Και το μέσον που χρησιμοποιήσε για τον καθαρισμό μας από την αμαρτία, είναι τελείως ανώδυνον: «Μας έσωσε με το βάπτισμα της αναγέννησης και της ανανέωσης που χαρίζει το Άγιο Πνεύμα» (στίχ. 5). Ο Ιησούς ως αναμάρτητος δεν είχε ανάγκη να βαπτιστεί. Αλλά καταδέχτηκε να βαπτιστεί για να αγιάσει τα νερά του Ιορδάνη και όλη τη φύση, όπως ψάλαμε στους Αίνους του Όρθρου: » Βαπτίζεται ο Χριστός μεθ’ ημών, ο πάσης επέκεινα καθαρότητος, ενίησι τον αγιασμόν τω ίδατι καί ψυχών τούτο καθάρσιον γίνεται».

«Επεφάνη ο Σωτήρ, η χάρις η αλήθεια», ψάλαμε σήμερα στα Εξαποστειλάρια. Από την πλευρά Του ο Σωτήρ Χριστός έκανε τα πάντα για τη δική μας σωτηρία. Εμείς τι πρέπει να κάνουμε για να οικειοποιηθούμε την σωτηρία που μας προσφέρει; Ο Απόστολος Παύλος μας απαντά σήμερα και σ’ αυτό το ερώτημα: Σε τρεις κατευθύνσεις να στρέψουμε την προσοχή μας και τον αγώνα μας.

-Προς τον εσωτερικό μας κόσμο• για να αποβάλουμε κάθε ασέβεια και αμαρτωλές επιθυμίες, που όταν δεν τις διώξουμε έγκαιρα θεριέβουν και ωθούν στη διάπραξη της αμαρτίας• και να ζούμε με εγκράτεια, αγνότητα και σωφροσύνη.

-Προς τους συνανθρώπους μας• να συμπεριφερόμαστε με δικαιοσύνη και να μη κοιτάζουμε μόνον το δικό μας συμφέρον, αλλά και το καλό του άλλου, αφού μάλιστα είμαστε αδέλφια.

-Προς τον Θεό• να ζούμε με υπακοή στο θέλημα του Θεού, με ευλάβεια και ευσέβεια μέχρι το τέλος της εδώ ζωής μας (βλ. στίχ.12).

Θα ενισχυόμαστε, δε, αφάνταστα στον αγώνα μας αυτόν και η ζωή μας θα ομορφαίνει, όταν ζούμε με την ελπίδα της χαράς του ερχομού και πάλι του μεγάλου Θεού και Σωτήρα μας Ιησού Χριστού. Αυτή τη δεύτερη φορά, ο Κύριος θα εμφανιστεί με όλη τη δόξα Του για να μας καλέσει κοντά Του να απολαύσουμε μαζί Του την αιώνια μακαριότητα στη βασιλεία Του.

Για όλα αυτά, αδελφοί μου, ας ευχαριστήσουμε από τα βάθη της ψυχής μας τον Επιφανέντα Κύριό μας για όλα αυτά που έκανε για μάς: » Δοξάζομέν Σε Υιέ του Θεού Μονογενές.. ήλθες και έσωσας ημάς. Ομολογούμεν την χάριν, κηρύττομεν τον έλεον, ου κρύπτομεν την ευεργεσίαν» (Ευχή Μεγάλου Αγιασμού Θεοφανείων). Αμήν.

Ιησούς Χριστός ο Αρχιπάρθενος, έργον αγιογραφείου Ι.Μ.Μ. Βατοπαιδίου 2015

Σειρά κηρυγμάτων με ομιλητή τον Αρχιμανδρίτη π. Επιφάνιο Χατζηγιάγκου με θέμα την ερμηνεία του Συμβόλου της Πίστεως.

Οι ομιλίες έγιναν στον Ιερό Μητροπολιτικό Ναό Αγίου Παντελεήμονος Φλώρινας.

Ο Χρήστος Χαλκιάς, Πρωτοψάλτης του ι.ν. Παναγίας Δεξιάς ψάλει το Δοξαστικό των Αίνων της Εορτής των Θεοφανείων «Νάματα Ιορδάνεια» σε ήχο πλ. β΄ και μέλος Π. Φιλανθίδη.

Ο Γέρων Εφραίμ, Δικαίος της Βατοπαιδινής Σκήτης του Αγίου Ανδρέου (Σεράι) στις Καρυές, μιλάει για τη μεγάλη Δεσποτική εορτή των Θεοφανείων, για τον αγιασμό των υδάτων και για το μυστήριο του Βαπτίσματος.